Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

W odpowiedzi na listy Janusza Morasiewicza

Szymon Wróbel

Szanowni Państwo szalenie mi przykro, że dyskusja, która wróżyła tyle dobra kończy się tak niefortunnie. I to z mojego powodu. Wybaczcie!

W istocie nie jest moją intencją kontynuowanie tej dyskusji, ale odpowiedź Janusza Morasiewicza nie pozostawia mi innego wyjścia, muszę ją kontynuować. Morasiewicz mnie wprost do tego prowokuje, pisząc: „Jeśli Wróbel chce uzasadnić swój sąd, niech uzasadnia, ja nie widzę powodu uzasadniać czegoś, czego w swoich sądach nie dostrzegam, a co przypisuje mi Sz. Wróbel”. Wybaczcie zatem Państwo, że nadal nie przechodzimy do kawiarni, by tam w półmroku delektować się sobą. Bardzo mi przykro, że rzecz nabrała takiego obrotu, albowiem w pierwszym wystąpieniu Janusza Morasiewicza znalazłem wiele bliskich mi myśli, do których mam szacunek, niestety wyartykułowanie uwag krytycznych zaskutkowało poróżnieniem, a nie braterstwem.

A zatem uzasadniam swój sąd. Będę maksymalnie lakoniczny i powściągliwy i ograniczę się tylko do wyartykułowania punktów spornych.

1. Pan Morasiewicz ma absolutną rację, że „Każdy sąd ma charakter afektywny, bo podmiot wypowiadający go ma charakter afektywny”. Ma też absolutną rację, że i moje wypowiedzi były przesiąknięte afektami. Być może już samo ustosunkowanie się prawdziwościowe do wypowiedzi, nazwanie czegoś prawdą lub fałszem jest wyrazem naszego stosunku emocjonalnego, wszak prawda waloryzowana jest przez nas pozytywnie, a fałsz negatywnie. Nie w tym jednak rzecz, że struktury poznawcze są przesiąknięte emocjami, rzecz w tym, jak te emocje są ogniskowane. Moja mocna teza na temat wypowiedzi pana Morasiewicza w moim temacie jest następująca: atakowi nie podlegają tu moje poglądy, sądy czy przekonania, a atakowi podlega tu moja osoba. To zasadnicza różnica. Oto dowody:

1.1. Pan Morasiewicz twierdzi, że to przeze mnie wysiadł serwer organizatora dyskusji. Robi to z rozbawieniem, w pierwszym zdaniu, niby od niechcenia, ale ustawia w ten sposób na starcie całą swoją wypowiedź. Stąd, mój zarzut o brak dobrej woli w porozumieniu. Cytuję Morasiewicza: „Najwcześniej nie wytrzymał serwer organizatora - milczał, jak zaklęty już od wczesnego popołudnia, Aż nie śmiem mniemać, że stało się tak za sprawą oświadczenia Sz. Wróbla, że kończy (arbitralnie) swój udział w dyskusji”. Taka jest percepcja przyczynowości dokonywana przez Morasiewicza.

1.2. Pan Morasiewicz przypisuje mi brak szacunku dla Innego. Cytuję Morasiewicza: „[Wróbel] odwołujący się niejednokrotnie do zasady szacunku do siebie, a nie szanując Innego”. To poważny zarzut. Chciałbym zaznajomić się z materiałem dowodowym.

1.3. Pan Morasiewicz przypisuje mi pychę pojętą nie jako asertywność działania, ale jako cechę charakteru właśnie. Stąd zarzut, że zupełnie niepotrzebnie zajmuje się diagnostyką moich cech charakteru. Cytuję Morasiewicza: „Myślę jednak, że szacunek do siebie to nie to samo, co pycha, która przebija z zacytowanego sądu Sz. Wróbla”.

1.4. Pan Morasiewicz przypisuje mi błędy percepcyjne, a zatem luki w funkcjonowaniu poznawczym. Cytuję Morasiewicza: „Być może Sz. Wróbel czytając moje słowa odczytał to, co widział, choć nie było to tym, na co patrzył”.

1.5. Pan Morasiewicz przypisuje mi luki w rozwoju moralnym i nieznajomość zasad etyki dyskursu. Cytuję Morasiewicza: „Z punktu widzenia etyki dyskusji zachował się niemoralnie wobec mnie, którego słów nie chciał już usłyszeć.” Dowodem jak bardzo nie chciałem słyszeć jego słów jest z pewnością tocząca się obecnie dyskusja. Jak Państwo widzicie, schowałem głowę w piasek i z przerażenia wyłączyłem komputer!

1.6. Pan Morasiewicz stosuje wobec mnie uprzedzania, spoglądając na mnie przez pryzmat zawodu filozofa, który uprawiam. Cytuję Morasiewicza: „nawykli do abstrahowania etycy i filozofowie”, „Być może tylko abstrahując od doświadczenia”. Wydaje się, że wymogiem jest, abyśmy byli spostrzegani jako osoby, a nie przez pryzmat grup zawodowych, narodowych, etnicznych, etc., do których przynależymy.

1.7. Pan Morasiewicz przypisuje mi rozdźwięk (niespójność) pomiędzy sferą poznawczą a afektywną. Cytuję Morasiewicza: „rozumie je, a jednak inaczej czuje i mówi to, co czuje, mimo innego rozumienia. Nic tu rozum zatem, dusza swoje i tak śpiewa”.

1.8. Pan Morasiewicz przypisuje mi niechlujstwo w lekturze. Cytuję Morasiewicza: „Gdyby Sz. Wróbel dokładnie przeczytał wcześniejsze moje wystąpienie”.

1.9. Pan Morasiewicz wyprowadza wniosek ogólny na temat mojej konstrukcji wrażliwości i na temat moich preferencji estetycznych w ogóle. Cytuję Morasiewicza: „Rozumiem, że moje poglądy wywołują u Sz. Wróbla reakcję estetyczną, są bardziej niż nieprzyjemne, może nieco mniej niż obrzydliwe. Są rażące. Myślę, że jeśli czyjeś poglądy rażą kogoś, to dotykają jakichś spraw tego, kto tak czuje. Jest i inny sens tego słowa, być może uraziłem jakoś swoimi poglądami Sz. Wróbla, albo nawet raziłem go nimi. To tylko moje domysły, wynikające ze słów, które przeczytałem”. Niestety domysły!

1.10. Wreszcie pan Morasiewicz przypisuje mi pretensję to stania się absolutnym źródłem prawodawstwa. Cytuję Morasiewicza: „Pycha Sz. Wróbla zawiera się w odniesieniu do jego poczucia dawania sobie prawa do stanowienia zasad etycznych”. To już chyba - domyślam się - graniczy niemal z pretensją do bycia Nad-człowiekiem.

No cóż, dzięki temu, jak widzę, uzyskujemy kompletną diagnozę mojej osobowości. Wiemy, jak myślę, czym jest grupa zawodowa, którą reprezentuję, jaka jest moja moralność, wreszcie, jak funkcjonuje moja percepcja oraz moje emocje, jakie są też korzenie mojej wrażliwości (poczucia obrzydzenia), jakie są też źródła moich zasad moralnych. Powtarzam raz jeszcze, z głębokim żalem: niedopuszczalne w dyskusjach na poziomie uniwersyteckim są ataki personale. Zapędy diagnostyczne pan Morasiewicz winien rozładowywać w pracy zawodowej, a nie w racjonalnej dyskusji. Podtrzymuję: w zachowaniu Morasiewicza dostrzegam ewidentne elementy agresji, o ile przez agresję rozumieć formę zachowania nakierowaną na cudzą krzywdę. O czymkolwiek Morasiewicz by nie mówił, wcześniej czy później wyartykułuje jakąś moją naganną cechę. Mówię to z żalem, nawet nie tyle z tego powodu, że rzecz dotknęła mnie, ale dlatego, że utracona została szansa na coś dobrego, co chyba w wielu miejscach przeważało w tej debacie.

2. Nieprawdą jest, jak sugeruje pan Morasiewicz, że napisałem: „nie będę nawet polemizował z tym twierdzeniem, że lekarz podlega większej presji etycznej z tytułu zawodu niż psycholog”. Napisałem, cytuję samego siebie: „Nie będę nawet polemizował z tym twierdzeniem, postaram się je zrozumieć, tzn. podjąć refleksję nad warunkami powstania tego rodzaju sądu”. Pan Morasiewicz boleje, że przeinaczyłem myśl Małgorzaty Opoczyńskiej zamieniając wyrażenie „zastanawia mnie” na wyrażenie „nieco dziwi się”, przez co „wypaczam sens jej wypowiedzi”. To prawda, bardzo przepraszam za to wypaczenie. Pan Morasiewicz nie widzi jednak problemu, gdy skróci moją wypowiedź o połowę i przeczyta pierwszą część zdania, bez lektury części drugiej. Nie chodzi o to, że nie miałem ochoty zrozumieć wypowiedzi pana Morasiewicza, ale o to, że podjąłem się wyartykułowania warunków możliwości zaistnienia takiej wypowiedzi. Badanie warunków możliwości zaistnienia czegokolwiek, to od czasów Kanta podstawowe zadanie dyskursu filozoficznego. Ponadto Morasiewicz pisze „Tę pierwotność [etyki medycznej w psychoterapii] staram się podkreślać nie z tytułu, że jestem lekarzem, lecz z tego powodu, że z doświadczenia zawodowego wnoszę o silniejszych normach etycznych, przyjmowanych w obrębie medycyny niż poza nią”. Trudność z polemiką z takim sądem wynika z tego, że jest to sąd oparty na doświadczeniu indywidualnym, a nie na czymś intersubiektywnym, co ma postać argumentu. Na tym polegał mój problem z tym stwierdzeniem. Wydaje mi się w rezultacie, że to na Morasiewiczu stale spoczywa ciężar przeprowadzenia dowodu swej tezy, a nie nam mnie ciężar falsyfikacji. Niestety nie widzę czegoś, co miałbym w tej chwili falsyfikować.

3. Prawdę mówiąc nadal nie rozumiem sądu Morasiewicza, który pisze: „presja etyczna, której podlega lekarz jest z tytułu jego usytuowania w medycynie o wiele silniejsza, niż presja etyczna której podlega psycholog”. Nadal niestety podtrzymuję sąd, że Morasiewicz nie rozumie lekcji jaką otrzymaliśmy od Foucaulta. Nie rozumie on zatem, że ta „presja etyczna” jest jedynie konsekwencją konstrukcji naszej współczesności, która z zawodu lekarza czyni zawód zasadniczy, czyni z niego współczesną postać zbawiciela. Ta presja etyczna, którą Morasiewicz na sobie odczuwa jest tylko konsekwencją tego, że stanowimy „społeczeństwo zdrowia”, społeczeństwo, w którym życie stało się podstawową wartością. W rezultacie nie rozumiem: dlaczego presja etyczna, której podlega psycholog diagnozujący np. stan intelektu danej osoby ma być mniejsza, przecież ta diagnoza zaważy być może na całym życiu tej osoby? Dlaczego psycholog diagnozujący w teście osobowości cechy histeryczne podlega mniejszej presji etycznej, przecież ta ocena zaważy na samoocenie i samowiedzy tej osoby? Dlaczego nauczyciel wadliwie opowiadający o zbrodniach przeszłości i w ten sposób wytwarzający fałszywą świadomość w odbiorcy ma podlegać mniejszej odpowiedzialności etycznej, niż lekarz? Dlaczego dziennikarze fałszywie informujący opinię publiczną i celowo indoktrynujący odbiorcę mają podlegać mniejszej presji etycznej, skoro ta indoktrynacja może rozstrzygać o kontynuacji istnienia jakiegoś systemu totalitarnego? Na prawdę nie rozumiem, co w tym zawodzie lekarza takiego zdumiewającego jest zawarte? W istocie nie rozumiem tego poczucia reprezentowania grupy zawodowej szczególnie dotkniętej problemem etycznym. Inaczej: mogę to tylko zrozumieć przez lekturę tekstów Foucaulta. A powoływania się na autorytet Hipokratesa i moją kruchą pamięć o jego osobie naprawdę nie przesądza niczego w tej sprawie. Tym niemniej dziękuję za odesłanie mnie do publikacji. Skorzystam, sięgnę po tekst, który pan Morasiewicz napisał z Małgorzatą Opoczyńską: Zapomniana lekcja Asklepiosa.

4. Pan Morasiewicz zarzuca mi, że posługuję się w jego kontekście wyrażeniem „pan”. Cytuję Morasiewicza: „W ostatnim liście Sz. Wróbel pisze konsekwentnie: pan Morasiewicz (używa tego wyznacznika dla mojej osoby również w poprzednim tekście kilkakrotnie). Wyraz „pan” poprzedzający moje nazwisko nie pojawił się bez powodu, mogę domyślać się powodów „natury afektywnej” jego użycia przez Pana Wróbla”. Nie rozumiem tego argumentu. Proszę mi wyjaśnić, jaką formułą mam się do pana zwracać, aby pana zadowolić? Nie wiem, czy chodzi o tytuł naukowy, jeśli tak, to jestem nieco zaskoczony, albowiem nikt z uczestników dyskusji tytułami się nie posługiwał.

5. Pan Morasiewicz zarzuca mi niemoralność. Cytuję Morasiewicza: „Niemoralne z punktu widzenia zasad etyki dyskusji było oświadczenie Sz. Wróbla, że więcej już nie będzie brał udział w debacie w chwilę po tym, jak w swojej wypowiedzi z licznymi sądami „natury afektywnej” wobec mnie i moich poglądów, co więcej tak naprawdę nie moich poglądów, tylko swoich interpretacji moich poglądów, interpretacji, które jednakowoż usiłował włożyć w moje (rzekomo) usta”.

5.1. Zgodnie z moją wiedzą (dane komputerowe, które sprawdziłem po dyskusji), to nie ja pierwszy zakończyłem dyskusję, ale pierwszy taki sygnał dostałem w liście od pani Katarzyny Sikory. Cytuję list: „Załączam mój ostatni - z przyczyn niezależnych - głos w debacie. Pozdrawiam wszystkich i dziękuję, K. Sikora” (list datowany na godzinę 09.05. rano). Jakoś nie odnotowałem protestu pana Morasiewicza w jej temacie.

5.2. Jest oczywistą nieprawdą, że uniemożliwiłem dalszą dyskusję. Powiem więcej, z tego co widzę, nawet ją podsyciłem.

5.3. Jeśli po kilkugodzinnej pracy nad swoim tekstem oraz lekturą tekstów innych uczestników dyskusji, uznałem, że nie mam więcej zasobów czasowych, które pozwoliłyby mi na twórcze i intensywne uczestnictwo w dyskusji i wszystkich o tym informuję, to czy rzeczywiście zachowuję się niemoralnie? Właśnie w imię zasad moralnych poinformowałem Państwa, że jest to mój ostatni głos, albowiem wiedziałem, że wrócę do domu z zajęć dydaktycznych późno wieczorem i nie chciałem Państwa skazywać na domysły w sprawie mojego ewentualnego milczenia. Nigdzie nie deklarowałem swojej stałej dyspozycyjności przez trzy dni. Wprost przeciwnie, kiedy organizatorzy zwrócili się do mnie z propozycją wzięcia udziału w dyskusji, zasygnalizowałem skończoność swojego czasu. Mam poczucie, że na tyle na ile pozwoliły mi na to obowiązki domowe i zawodowe, próbowałem śledzić dyskusję z rzetelnością na jaką mnie było stać.

5.4. Niektórzy uczestnicy dyskusji, jak to odnotowałem, mimo, że nie ogłaszali swego odejścia od stołu, permanentnie pomijali pewną argumentację, albo odnosili się do niej lakonicznie. Podam jeden przykład Konrad Barnicki poddał gruntownej krytyce tekst wstępny Jerzego Aleksandrowicza, który ani jednym słowem nie odniósł się do niego. Dlaczego pan Morasiewicz nie widzi tu żadnej niezgodności z etyką dyskursu? Dlaczego jawna deklaracja odejścia od stołu dyskusyjnego jest uczynkiem bardziej niegodziwym, niż permanentne milczenie mimo pozorów obecności? Czy etyka dyskursu zobowiązuje do zachowywania pozorów komunikacji, czy też raczej zobowiązuje nas do wchodzenia w rzeczywiste relacje komunikacyjne?

5.5. Zastanawiam się w ogóle nad sposobem w jaki pan Morasiewicz posługuje się terminem „etyka dyskursu”. Jeśli etyka dyskursu znaczy tu tyle, co etyka rozwijana od wielu lat przez Habermasa, to chciałbym przypomnieć kilka oczywistości na ten temat. Habermas nie godzi się, by np. procedury sądowe lub dyskusje moralne uznać za przykład argumentacji zorganizowanej na modłę sporu, natomiast, powiedzmy, polemiki naukowe - za przykład argumentacji zorganizowanych jako procedury dochodzenia do pojednania. „W rzeczywistości model konfliktowy i model konsensualny nie przedstawiają sobą równoprawnych form organizacyjnych”¹. To ostatnie stwierdzenie oznacza, że wszelkie argumentowanie, czy to odnoszące się do kwestii prawnych i moralnych, czy też do naukowych hipotez, czy wreszcie nawet do dzieł sztuki, wymaga tej samej formy zorganizowania, która leży u podstaw kooperatywnego poszukiwania prawdy. Zatem narzędzia erystyczne podporządkowane są celowi, jakim jest kształtowanie intersubiektywnych przekonań za pomocą lepszych argumentów. W rezultacie etyka dyskursu podporządkowana musi być zasadom sprawiedliwości, albowiem to one wyznaczają możliwe sposoby współpracy między ludźmi. Uzasadnianie zdań oznajmujących to dowodzenie istnienia stanów rzeczy; uzasadnianie zdań normatywnych to dowodzenie akceptowalności działań bądź norm regulujących działania; uzasadnianie zdań ewaluatywnych to dowodzenie preferencji co do wartości; uzasadnianie zdań artykułujących stany wewnętrzne to wreszcie przejrzystość samoprezentacji, przekonywanie otoczenia o swojej szczerości. Etyka dyskursu nie mówi o jakimś przymusie kontynuowania rozmowy, mówi jedynie o konieczności formułowania argumentów oraz konieczności spełniania zasad fortunności dla generowanych aktów mowy. Gdyby mówiła o przymusie mówienia, to nie byłaby etyką, ale jakąś czynnością przymusową, byłaby zwykła perseweracją, przymusem natręctw.

6. Czy jestem osobą pyszną? I, co to znaczy? Cytuję Morasiewicza: „„Pycha” w odniesieniu do Sz. Wróbla [...] dotyczy tego, że Sz. Wróbel wie lepiej, co drugi ma na myśli (tak zredukował sens wypowiedzi J.W Aleksandrowicza, M. Opoczyńskiej i mojej), a także tego, co drugi i trzeci powinien robić.” Moja pycha zawiera się też w tym, że cytuję Morasiewicza dalej: „daję sobie uprawnienia do stanowienia niezależnie od świadomości psychoterapeutów i z całkowitym pominięciem pacjentów”. Wiem zatem, co stanowi: cel psychoterapii, uważam, że taki cel psychoterapii, jaki dookreślam jest właściwym celem; uważam, że taki cel psychoterapii, jaki sam stanowię jest właściwym celem bez oglądania się na pacjenta.

To błędne odczytanie moich twierdzeń. W swojej drugiej konkluzji (wniosku z drugiego tekstu) mówiłem nie o celu terapii, ale o przedmiocie procesu terapeutycznego. Cytuję samego siebie z analizowanego przez Morasiewicza tekstu: „Mówiąc wprost myślę, że przedmiotem procesu terapeutycznego (w dużej części przynajmniej) jest poszukiwanie treści prawa, która od czasów Kanta stała się zagadkowa”. Powołuję się też na osobę Lacana i jego tekst o etyce w psychoanalizie, aby dać jakiś trop dla mojego myślenia. Wyjaśniam też wcześniej złożone relacje między prawem a dobrem. Co to ma wspólnego z pychą rozumianą jako upatrywanie w sobie osoby prawodawcy?

W konkluzji ostatniej w istocie mówię coś więcej. Cytuję ponownie siebie samego: „Mówiąc znów wprost, sądzę, że proces terapeutyczny powinien być poszukiwaniem tej utraconej wolności rozumianej jako posłuszeństwo wobec prawa. Odsłonięcie związku rozumu, wolności i prawa jest podstawowym celem psychoterapii, nawet jeśli terapeuci sobie tego nie uświadamiają”. Myśl moja jest bardzo prosta. Skoro, jak sam Morasiewicz przyznaje, że sprawiedliwość jako bezstronność w psychoterapii jest niemożliwa [Cytuję Morasiewicza: „Bezstronność w psychoterapii jest nie do wyobrażenia. Podobnie, jak neutralność. Obie to utopie”.], to wartości moralne (przesądzenia) w psychoterapii (deklaracje na temat takiej czy innej koncepcji dobra) są nieuniknione. Mogą być jawne, albo ukryte, mogą być jasno deklarowane, albo milcząco założone, mogą być uświadomione, albo nieświadome, ale ich obecność jest nieusuwalna. Z mojej perspektywy oczywiście byłoby lepiej, aby były jawne, albowiem ukryte wartości, tak jak ukryte konflikty nie sprzyjają komunikacji. To i tylko to mam na myśli, kiedy piszę, że tak jest... nawet, jeśli pacjenci i co gorsza terapeuci nie zdają sobie z tego sprawy, tj. nie zdają sobie sprawy właśnie z etycznych przesądzeń, które w procesie terapeutycznym się dokonują. Myślę, że nasza dyskusja pokazuje wyraźnie, że może tak być. Myślę, że są racjonalne powody, aby twierdzić, że terapia może odbywać się w nieświadomości głębszej motywacji. Moje drobne cytaty z Berne’a miały to właśnie podpowiadać. Ponownie, nie rozumiem, co to ma wspólnego z pychą? Cytuję Słownik Języka Polskiego: „pycha, wysokie mniemanie o sobie, duma, wyniosłość, zarozumiałość”. Upieram się zatem przy twierdzeniu, że przypisanie mi tej cechy jest identyczne z próbą przypisania mi pewnej cechy charakteru. W mojej ocenie - nie uzasadnioną próbą. I próbą, powtarzam to raz jeszcze, o tyle chybioną, że dokonywaną w trakcie dyskusji, a nie w trakcie procesu diagnostycznego. Próbą mającą na celu zupełnie oczywisty cel: zdyskredytowanie interlokutora. Widać takie zasady przyjął pan Morasiewicz posługując się etyką dyskursu.

Na koniec uwaga ogólna. Oczywiście zdaję sobie sprawę z ograniczeń modelu sprawiedliwości. Jeszcze bardziej zdaję sobie sprawę z ograniczeń jego aplikacji dla procesu terapeutycznego. Wszystkie uwagi w tym temacie poczynione przez Państwa uważam za zasadne. Myślę jednak, że koncepcje etyczne oparte na idei słuszności, a nie idei dobra mają wiele zalet, które warto docenić. Do tego chciałem Państwa przekonać. Jeśli robiłem to nieudolnie, jeśli uruchomiłem styl, retorykę, które zawierały w sobie zbyt wiele elementów kategorycznych, to oczywiście winę za brak porozumienia ponoszę ja. Pewnie włożyłem za mało wysiłku w proces argumentowania. Tak ja rozumiem powinności wynikające z etyki dyskursu.

Szymn Wróbel

1. Jürgen Habermas, Teoria działania komunikacyjnego, tłum. Andrzej Maciej Kaniowski, tom I, Warszawa 1999, s. 77. Powrót do tekstu.

powrót