Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

Kwestia „zaburzenia”, czyli o etyczności (używania) pojęć ogólnych

Konrad Banicki

Uwagi, jakie na temat etycznego znaczenia pojęcia „ewidentnych zaburzeń zdrowia” wypowiedział Janusz Morasiewicz, zdają mi się być zarówno ciekawe i trafne jak i zasługiwać na pewną próbę ich rozwinięcia. Rozwinięcia w nieco innym (i - zdaje się - ogólniejszym) kontekście.

To, że relacja terapeutyczna w istotnym stopniu opierająca się - po stronie psychoterapeuty lub też pacjenta - na myśleniu w kategoriach zaburzenia, jest jatrogenna, zdaje się nie ulegać wątpliwości. A przynajmniej - jak myślę - nie powinno. Ciekawe natomiast może być pewne rozwinięcie sensu owej szkodliwości. Jak się wydaje, w grę wchodzą tutaj dwie rzeczy. Po pierwsze jest to ukonstytuowanie relacji z Innym na pewnym pojęciu ogólnym (a więc wszelką Inność z zasady znoszącym), a po drugie jest to ukonstytuowanie jej na pojęciu ogólnym o znaczeniu negatywnym (a więc na „zaburzeniu” a nie na przykład na „zdrowiu”, „szczęściu” lub też „sensie” jako celom leczenia). To, że relacja z pacjentem jako z odbiegającym w niepożądaną stronę od normy statystycznej będzie mu szkodziła jest i oczywiste, i - jak myślę - zostało już w niniejszej dyskusji doskonale wskazane. Chciałbym tutaj zwrócić uwagę, na to, że każde pojęcie ogólne (a więc także to o konotacji pozytywnej) jako podstawa relacji (także terapeutycznej) ma na nią wpływ niekorzystny.

I tak niezależnie od tego, czy pacjenta będę chciał wyleczyć z „choroby”, czy też doprowadzić go do stanu „zdrowia”, to zapoznam w ten sposób jego - jako Innego - prawdę. W rzeczywistości nikt nie jest zdrowy ani chory, a może - bardziej ściśle - nikt w swoim zdrowiu ewentualnie chorobie się nie wyczerpuje. W związku z tym każda prawdziwa relacja z człowiekiem z krwi i kości (nawet nie z konkretnym człowiekiem, bo konkret to reprezentant klasy ogólnej) będzie - przy czystości intencji i świadomości jej uczestników - próbą wykroczenia poza jakiekolwiek określenia ogólne. Bo przecież w gruncie rzeczy nawet takie słowa jak „miłość” (ewentualnie „nienawiść”) nigdy nie wyczerpują - i tym samym w istotnej części nie oddają - tego, co chcielibyśmy poprzez nie wyrazić. Prawdziwe spotkanie jest zawsze jedyne i dlatego żadne ze słów - każde użyte już przecież nieskończenie wiele razy - nie odda mu sprawiedliwości. Spotkanie następujące w związku z psychoterapią nie wydaje się być tutaj wyjątkiem. Nawet, jeżeli - przy wypisie lub zakończeniu terapii - powiem komuś „jest Pan zdrowy”, to także rozmijam się z jego prawdą. Zarówno tym „Pan” jak i tym „zdrowy”. Gdyby chciało się tutaj przemyśleć całą sprawę do końca, to okazuje się, że nawet nazwy własne są za ogólne i nie oddają głębi Innego. Cóż to przecież znaczy rozciągnięte w czasie i wydarzeniach „Jan Kowalski”, wobec danego tu-i-teraz cierpiącego człowieka. Wobec - jednego, jedynego i niepowtarzalnego - z nim tutaj spotkania.

Świadomość tych spraw ma oczywiście konkretne konsekwencje etyczne - a właściwie już u samego początku jest etyczna (por. rozróżnienie M. Opoczyńskiej na etykę w psychoterapii i etykę psychoterapii). Jej etycznym wyrazem zdaje się być postulat pewnej apofatyczności we wszelkiej (także psychoterapeutycznej) relacji. Postulat tego, aby każdego Innego, z którym się spotykam, starać się uwolnić z - chcąc nie chcąc - na niego narzucanych „zdrowy”, „chory” a nawet „Jan Kowalski”. Postulat tego, aby odważyć się spojrzeć inaczej niż poprzez „dziurkę od klucza” (M. Opoczyńska) myślenia ogólnego.

Całkiem inną sprawą jest tutaj niestety to, na ile taki postulat da się w ogóle zrealizować. W grę wchodzi tutaj, jak się zdaje, przynajmniej kilka kwestii. Pierwsza z nich tyczy się ciężaru autentycznej relacji, zwłaszcza tej terapeutycznej - jej „drogi krzyżowej” (M. Wróbel). Postawić można pytanie, w jak dużym zakresie - czasowym, ale także tym tyczącym się ważności wydarzających się rzeczy (ich ‘ciężaru gatunkowego’) - jakikolwiek człowiek (a więc i psychoterapeuta) jest w stanie drogę tę znieść. Wydaje mi się oczywiste to, iż nie jest jej w stanie znieść przez cały czas. To, że rola społeczna, anonimowość i - czy tego chcemy, czy nie - jakieś Się są nam niestety koniecznie potrzebne. Inną sprawą jest zakres, w jakim możemy się (musimy) takiego rodzaju zdrady (Innych i tego Innego, którym się jest samemu wobec siebie) dopuścić. Pytanie o ten zakres zyskuje specyficzny kontekst (i tym samym odpowiedź) w kontekście psychoterapii. Psychoterapii, która jest przecież relacją - pod pewnym przynajmniej względem - niesymetryczną. To psychoterapeuta przecież ma pomóc (leczyć) i to właśnie przede wszystkim on nie może zdradzić złożonej w jego ręce nadziei.

Drugą sprawą odgrywającą tutaj swoją rolę jest nasz język, a konkretnie jego granice. Jeszcze raz odwołując się w tej dyskusji do Wittgensteina chciałbym przyznać, iż uważam, że nie tylko o (prawdziwej) religii i etyce nie można sensownie mówić. Także tego Innego, który potrzebuje pomocy, nie można w Jego Inności ująć słowami. A mówić do niego (o nim) przecież trzeba. I tak, na przykład, muszę zaproponować mu (lub wynegocjować z nim) jakieś ujęcie, tego co go dotknęło, w którym to ujęciu nieuchronnie odwołam się do - tych samych lub podobnych co u innych - pojęć ogólnych. Taka niestety jest natura naszego języka. Aby istniała - inna niż wskazywanie - komunikacja, konieczne są pojęcia ogólne. I tak naprawdę nie pomoże tutaj nawet słowo „Inny”, które już poprzez samo to, że my (i wielu innych przed nami) zastosowało go do całkiem sporej grupy osób, staje się w swoim zastosowaniu (technice owego zastosowania) ni mniej, ni więcej jak pojęciem ogólnym. Oczywiście rozumiem, że „Inny” to symbol, a nie przekładalna na znaki metafora, ale czy takie intencje z nim wiązane jesteśmy w stanie konsekwentnie (i zawsze) przełożyć na pragmatykę językową?

Natura naszego języka wraz z jego ‘nieetycznością’ dają o sobie szczególnie znać we wszelkiej teorii psychoterapeutycznej a - tym samym - we wszelkim związanym z psychoterapią kształceniu. I tak, aby stworzyć teorię, muszę użyć pojęć ogólnych i to już w warstwie opisowej, o wyjaśnieniu nie wspominając. Oczywiście pięknie jest pójść do lasu i zachwycić się tym-tutaj-drzewem, ale jeżeli chcemy nasze wrażenie (zubożone oczywiście) komuś - kogo nie możemy przyprowadzić na miejsce - przekazać, to musimy powiedzieć „drzewo”. I w naszym słowie właśnie „to-tutaj” będzie nieobecne. Podobnie jest z każdym opisem, psychoterapeutycznym także. Chcąc nauczyć studentów leczenia (pomocy) nie mogę za każdym razem mówić o Innym, bo to w ich przypadku - bez doświadczenia owego pojedynczego Innego - nie będzie nic znaczyło. Muszę powiedzieć „pacjent”, „choroba”, „symptom”, „zaburzenie osobowości” itd., bo inaczej niczego się ode mnie nie dowiedzą. Nie mogę także całego czasu poświęcić na studia przypadków, gdyż one - jeśli nie uogólnione w żaden sposób - nie pomogą w sytuacjach nowych. Nie znaczy to bynajmniej, że ogólna wiedza teoretyczna wyczerpuje to, co przyszłym terapeutom jest potrzebne. Potrzebna im będzie oczywiście także wielość własnych doświadczeń, w których to dopiero pojawi się ów Inny. Ale bez teorii zakładającej pojęcia ogólne temu Innemu nie będą oni niestety w stanie w ogóle pomóc.

Na zakończenie już wskazać chciałbym na pewne konsekwencje powyższych rozważań dla samej deontologii. Otóż rzeczywiście jest tak, że prawdziwe spotkanie z Innym jako Innym traci na swoim językowym - a więc z konieczności ogólnym - zapośredniczeniu. Tym samym traci sama „etyka psychoterapii”. Z drugiej strony jednak istnieje konieczność tworzenia pewnych kodeksów etycznych - pewnej „etyki w psychoterapii”. Kodeksy te jednak - podobnie jak wszelkie teorie - aby nie były nieskończone w swej objętości i jednocześnie nie odnosiły się do skończonej liczby przypadków, muszą być ogólne. Tym samym dialektyka ogólne - Inne zdaje się być istotnie i nieusuwalnie wpisana w dyskutowane tutaj kwestie. Pojęć ogólnych (w tym zarówno „zaburzenia” jak i „zdrowia”) z psychoterapii i etycznego dyskursu nad nią nie tylko nie da się, ale także - w niektórych przypadkach - nie powinno się pozbywać.

Konrad Banicki

powrót