Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

Troska o siebie, czyli stoik terapeutą

Konrad Banicki

Z prawdziwą przyjemnością i zainteresowaniem zapoznałem się z tekstem Szymona Wróbla, co do którego pozwolę sobie teraz wypowiedzieć parę uwag będących wyrazem moich przemyśleń i wątpliwości.

Zasadniczą treść tego artykułu - tak, jak ja go odczytałem - sprowadzić można do dwóch następujących po sobie w porządku logicznym tez. Pierwsza z nich ma charakter niejako metadeontologiczny (metadyskursywny) i wiąże się z postulatem, iż właściwym poziomem analiz tyczących się etyki psychoterapeutycznej jest poziom ogólno-etyczny (podobny postulat - wynikający z doświadczeń edukacyjnych, choć zapewne nie tylko z nich - pojawił się także w wypowiedzi Katarzyny Sikory). Druga teza z kolei to niejako konkretna realizacja tego postulatu i zakreślenie etycznego horyzontu psychoterapii w kontekście dwóch komplementarnych wobec siebie pojęć troski o siebie oraz sprawiedliwości.

Co do pierwszej z tych tez, to mój entuzjazm jest niemalże zupełny. Jako racjonalizację podać mogę tylko tyle, iż zwykły (i rzetelny) porządek logiczny wymaga, aby tezy szczegółowe uzasadniać w odwołaniu do tez ogólnych i w oparciu o nie właśnie odpowiadać na konkretne pytania codziennej praktyki. Bez przesłanki ogólniejszej niż któraś z przesłanek szczegółowych nie zadziała żaden sylogizm. Tyle racjonalizacji.

Słusznie skonstatowane rozczłonkowanie współczesnych etyk (zdaje się, że nie tylko zawodowych) wskazuje na sytuację, która - niezależnie od niesamowitej nawet płodności etyków „wąskolokalizacyjnych” (Sz. Wróbel) - doprowadzić może do tego, że w końcu „się potopimy” (K. Sikora). Cóż, życie zaskakuje i jeżeli ciągle będziemy patrzeć tylko przez „dziurkę od klucza” (M. Opoczyńska), to w którymś momencie możemy się nieprzyjemnie zdziwić. Zdziwić sytuacją, od której nie ma etyka eksperta lub - co gorsza - na temat której nie wypowiedziała się jeszcze żadna ze znanych szkół psychoterapeutycznych. I cóż wtedy ci nieszczęśni studenci kursu etyki zawodowej (K. Sikora) mają zrobić?

Z takiej sytuacji tak naprawdę uratować się możemy tylko sami - uratować poprzez odwołanie się do ‘czegoś’ w nas, co pomoże nam jakoś rozstrzygnąć, jak zachować się wobec nowości. Celowo mówię tutaj o ‘czymś’, a nie o normach, wartościach, ideologiach i światopoglądach - ich konotacja zbyt mocno naznaczona jest socjologicznym kontekstem oraz genezą w sytuacji władzy i opresji, aby mogła wyrażać, to co mam na myśli. Sumienie i superego to rzeczywiście nie jest to samo (J. Prusak).

II.

Ale owo ‘coś’, na którym opieram swoją nadzieję, nie bierze się znikąd. Nie da nam go żaden autorytet i - wbrew wszelkim nadzieją - żadna wiedza. Dlatego tak ważny jest poruszony u Szymona Wróbla wątek troski o siebie, a więc także pewnej pracy nad sobą. Najpierw terapeuta popracować powinien nad sobą samym. To właśnie taka dyscyplina ćwiczeń duchowych wiąże się z szansą, że spośród chaosu - dużo częściej, zdaje się, niż porządku - wielu informacji cząstkowych, własnych uwarunkowań emocjonalnych i przesądów środowiskowych wyłoni się w końcu jakaś w tym wszystkim wolność i autentyczność. A te z kolei umożliwią dopiero i szacunek do siebie, i szacunek do innego i jakąkolwiek etyczność.

III.

I tutaj pojawia się drugi, szczegółowy wątek tekstu Wróbla a więc program wspomnianej już troski o siebie i sprawiedliwości. Skomentować pokrótce chciałbym tę pierwszą. Otóż odwołanie się do Pierre’a Hadota i Michela Foucaulta uważam za bardzo cenne. Cenne o tyle, o ile wskazuje ono na myślicieli, którzy w sposób bardzo szczególny - w porównaniu do tego, jak to zazwyczaj wygląda - rozumieli filozofię. Rozumieli ją oni jako ćwiczenie duchowe (Hadot), troskę o siebie (Foucault) - słowem jako pewnego rodzaju autoterapię (Nussbaum). Pamiętać warto, że wszyscy ci autorzy odwoływali się do filozofii hellenistycznej (stoików, epikurejczyków, pirronistów), która główny nacisk kładła na etykę. Tym samym to etykę właśnie uważali oni za autoterapeutyczną.

Czy jednak to, że etyka jest terapią samego siebie, znaczy od razu, że terapia kogoś innego, jest - tak samo rozumianą jako troska o siebie - etyką? Tu - na tyle, na ile rozumiem - pojawia się pewien problem. Jak już wspomniałem, uważam, że (nienarcystyczna) troska o samego siebie jest warunkiem koniecznym tego, aby terapeuta autentycznie i z szansami na udzielenie prawdziwej pomocy mógł oddać się „szaleństwu” terapii. Czy jest to jednak jednocześnie warunek wystarczający?

Skoro nie ma „bardziej jasnej motywacji terapeutycznej [także - jeśli dobrze rozumiem - po stronie terapeuty, przyp. KB] niż ta, którą nazywam[y] troską o siebie” (Sz. Wróbel), to zapytać można, jak w obliczu owej motywacji stanie ów Inny, który zwraca się do nas o pomoc. Ten Inny pojawić się może jako ten, „który urzeczywistnia tę część nas samych, o którą nie byliśmy się w stanie należycie zatroszczyć” (Sz. Wróbel). Jego konieczność (wartość) wynika z tego, iż „realizuje niespełnione przeze mnie warianty (...) stanowi naturalne uzupełnienie mnie samego” (Sz. Wróbel). A więc - nie twierdzę, że taka jest intencja tekstu, ale jeden z manowców zastosowania pomysłów Hadota i Foucault na gruncie psychoterapii - i ja troszczę się o siebie, i mój pacjent troszczy się o mnie. Mogę być oczywiście nawet zadowolony, ale czy o to tak naprawdę chodziło?

IV.

Na możliwość takiego ‘wypaczenia’ szlachetnej troski o siebie jako jedynej motywacji psychoterapeuty wskazywać może pewien eksperyment myślowy. (Rozumiem, że u Szymona Wróbla obok troski o siebie jest sprawiedliwość, która całą sprawę trzyma w karbach, ale dla czystości eksperymentu ją pominę). Jak już wspomniałem, kwintesencją etyki jako ćwiczenia duchowego jest filozofia hellenistyczna. Kwintesencją tej filozofii z kolei jest - przynajmniej dla mnie, choć, jak się zdaje, nie tylko (Nussbaum, Hadot) - filozofia stoicka. Stoik, ten to potrafił się o siebie zatroszczyć!

W swojej książce Therapy of Desire Marta Nussbaum [1996] pytała, co zrobiłby uczeń Zenona i Chryzypa znajdując się - niespodziewanie dla siebie - w obozie koncentracyjnym. Ja zapytam inaczej - co zrobiłby stoik, gdyby otworzył praktykę terapeutyczną. Przypomnę, że dla stoika najważniejszym (a stricte mówiąc jedynym) dobrem była cnota. Inny (nieważne jaki) - jego szczęście, zdrowie, dobro, wolność należały do klasy tak zwanych rzeczy obojętnych godnych wyboru. Rzeczy, o które - w miarę możliwości - można było się starać, ale których utrata w żadnym razie nie powinna naruszać stoickiej apatheia. Sama kategoria jest oczywiście rozmaicie rozumiana i dużo bardziej zniuansowana niż ją tutaj przedstawiam, ale upraszczając, obawiać by się można o to, jak takiego terapeutę-stoika zniósłby jego pacjent (terapeuta pacjenta (każdego) - jak wszystko zresztą - zniósłby zapewne bardzo dobrze). To, że jego obojętność prowadziłaby do niesłychanie silnych przeniesień jest chyba najmniejszym problemem..

Sam eksperyment jest oczywiście nieco fantazyjny, ale wskazuje - jak myślę - na pewną bardzo ważną rzecz. Otóż, troska o siebie nawet, jeśli jest najjaśniejszą motywacją psychoterapeuty, w żadnym razie nie powinna być jego motywacją jedyną. Oczywiście Szymon Wróbel równie wiele miejsca jak tej trosce poświęca sprawiedliwości i - aby tej sprawiedliwości nie uchybić - trzeba o tym pamiętać. Taka sprawiedliwość chroniłaby terapię przed staniem się jedynie medium troski o siebie terapeuty. Czy sprawiedliwość jednak jest tu najlepszą (jedyną) przeciwwagą? Osobiście sądzę, że lepszym niż tak abstrakcyjne i ogólne pojęcie (jeśli ktoś nie wierzy, to odsyłam do Rawlsa lub będącego dlań inspiracją Kanta) może być kategoria spotkania z Innym, o której - inaczej, ale jednym głosem - piszą Małgorzata Opoczyńska i Janusz Morasiewicz.

Kiedy pamiętamy, że terapia to nie tylko spotkanie z Innym, ale także spotkanie dla Innego (owa niesymetryczność zależności i odpowiedzialności), to akcenty zdają się wracać na swoje miejsce. Oczywiście rozważania typu tych uprawianych przez Levinasa lub Bubera nie dla każdego mogą być najlepszą drogą kształtowania własnej terapeutycznej cnoty. Wymagają one, jak się zdaje, nie tylko pewnego charakterystycznego sposobu myślenia, ale także specyficznej wrażliwości, którą nie wszyscy posiadają. W związku z tym nie uważam, aby nadawały się one do - bezpośredniej i technicznej - aplikacji w ramach kodeksów etycznych psychoterapii. Sama waga spotkania jednak i to, że żywiołem terapii - z pewnością rozumianej szerzej niż w tekście wprowadzającym - jest otwarcie na Innego, pozostaje. Gdy ktoś nie umie odnaleźć tego u Levinasa, to znajdzie to u Kępińskiego.

VI.

Na zakończenie chciałbym raz jeszcze podkreślić, iż zdaję sobie sprawę, że analizując troskę o siebie oddzieloną od sprawiedliwości rozminąłem się z pełnym sensem tekstu Szymona Wróbla. Nie o odniesienie do jego całości mi jednak chodziło. Chciałem tylko podzielić się refleksją nad pewnymi kwestiami, które artykuł ten mi nasunął. Ostatecznie myślałem o sobie i nad sobą i za szansę na taki namysł dziękuję.

Konrad Banicki

Bibliografia:

Nussbaum [1996] - M.C. Nussbaum, The Therapy of Desire. Theory and Practice in Hellenistic Ethics, Princeton University Press: Princeton 1996.

powrót