Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

Etyka psychoterapii, czy „etyka” w psychoterapii?

Małgorzata Opoczyńska

Zastanawia mnie, podjęta przez część Dyskutantów, próba poszukiwania podstawowych rozstrzygnięć kwestii etycznych w psychoterapii. Tęsknota za „rozwiązaniem” problemów etycznych widoczna jest zarówno w formułowanych postulatach odnalezienia i zdefiniowania podstawowych pojęć, zagadnień, problemów, jak i w nadziei, że ich rozjaśnienie pozwoli rozwiązać kwestie szczegółowe. Rzecz znamienna, poszukiwaniom pewnych podstaw etyki towarzyszy zamierzone i usprawiedliwiane różnymi względami (najczęściej związanymi z brakiem doświadczeń psychoterapeutycznych), pomijanie miejsca, z którego wyrasta etyka. Wysiłek zakorzenienia dyskusji nad etyką psychoterapii w tym, co ogólne, z jednoczesnym odcięciem się od jej źródeł (jest nim zawsze konkretne spotkanie pacjenta z terapeutą), obiecuje wprawdzie elegancki wynik (np. w postaci spójnego, na wzór „ Etyki” Spinozy, dzieła), grozi jednakże rozwiązaniem etyki psychoterapii w dosłownym sensie tego słowa. Rozwiązać coś to zlikwidować, załatwić, zakończyć; to także unieważnić, uczynić nieobowiązującym. Rozwiązywać kwestie etyczne, to uwalniać siebie z ich więzów?

Nie ma etyki poza relacją. Poza relacją etyka jest martwa, pełna słów niczyich, które wypowiadane, wracają do mówiącego nieprzyjęte. Dwuznaczność każdej relacji (wypływająca z paradoksalności wpisanej w samą naturę istnienia: dystansowanie się od innych i pragnienie zbliżenia), przeczy możliwości jednoznacznej etyki. Dopóki relacja trwa, etyka nie może być rozwiązana. Kodeksy etyczne tylko poza relacją mogą być spójne, bezsprzeczne i przejrzyste. W żywiole relacji etyka może pozostać jedynie zobowiązaniem - mnie, jako terapeuty, wobec pacjenta, z którym próbuję relacji. Tylko nierozwiązana, nierozstrzygnięta, może pozostać więzią. Obowiązywać w czasie, pomimo wszystkich „nie wiem”, „być może”, „zależy”.

Jana pewnie długo będę pamiętać. Najstarszy z siedmiorga rodzeństwa, trzydziestodwuletni postawny mężczyzna. Miał zostać gazdą, gdy ojca zabrakło. Ale on nie chciał gazdować. Chciał łatwiejszego życia. Mimo sprzeciwów matki, złych przeczuć, które nachodziły ją, gdy spała, wyjechał zagranicę. Matka długo płakała, dzwoniła, prosiła: wróć na ojcowiznę, nie żeń się z obcą. Po roku, dwóch, słuch o Janku zaginął. Ani nie dzwonił, ani nie pisał. Po wsi krążyły powtarzane szeptem plotki, że zszedł na złą drogę. Alkohol, narkotyki, jakieś kobiety, prostytutki pewnie. Rodzinie Janka wstyd było przed sąsiadami. Ani zaprzeczyć, ani potwierdzić, gdy mówili, co wiedzą . Z czasem przestali z nimi o Janku rozmawiać. Gdy w końcu po trzech latach milczenia usłyszeli o nim znowu, Janek nie mówił, nie jadł, nie pił. Postarzały i wyniszczony nie poznał ich, gdy po niego przyjechali. Zaraz po powrocie do Polski trafił na oddział psychiatryczny powiatowego szpitala. Psychiatrzy rozpoznali Jankowi psychozę katatoniczną, jego niemówienie uznali za przejaw mutyzmu. W powiatowym szpitalu Jan spędził pół roku. Wypisany został, jak przeczytać można w dokumentacji lekarskiej, w stanie częściowej poprawy: Jan samodzielnie jadł, mył się, wstawał z łóżka, chodził po korytarzu. Nie mówił nadal. Po powrocie do domu rodzinnego całe dnie spędzał w łóżku. Wstawał tylko na posiłki, do nikogo się nie odzywał. Matka popadała w coraz większą rozpacz. Ratunku dla syna postanowiła szukać w klinice uniwersyteckiej oddalonej kilkadziesiąt kilometrów od rodzinnej wsi. I tak Jan znowu został pacjentem psychiatrycznego oddziału.

W klinice uniwersyteckiej Jan przebywał ponad pół roku. Zespół terapeutyczny podtrzymał postawioną mu wcześniej diagnozę schizofrenii i ustalił program terapii dostosowany - jak wtedy sądzono - do indywidualnych potrzeb i możliwości pacjenta i jego rodziny (por. Alanen, 2000). Pomimo dobrej współpracy z rodziną pacjenta, zaangażowania w proces leczenia całego zespołu terapeutycznego oraz społeczności terapeutycznej Jan przez cały okres pobytu w klinice wydawał się nieobecny. A ściślej: był obecny fizycznie (zażywał leki, wstawał na posiłki, wychodził z personelem na spacery, zapraszany - przychodził na spotkania grupy terapeutycznej), zarazem jednak był „nie wiadomo gdzie”. I wciąż milczał. Czasem tylko skinieniem głowy wydawał się mówić „tak” lub „nie”. Zdarzało się, że słowa te zapisywał na kartce.

Ostatniego dnia pobytu w klinice Jan milczał także. I nikt nie wie, co myślał, gdy na karcie informacyjnej (wypisowej) przeczytał zalecenie lekarskie do kontynuowania leczenia w tzw. szkole życia, oddziale rehabilitacyjnym dla pacjentów przewlekle chorych.

Nie wiem, gdzie jest teraz Jan. Nie wiedziałam też wtedy, gdy byłam obok. Nie dość patrzyłam, by zobaczyć, gdzie on? Nie dość słuchałam, by usłyszeć, co mówi? Nie dość mówiłam, by mógł odpowiedzieć?

Kiedy patrzę, widzę nie to, na co patrzę, ale to, co widzę z perspektywy, z której patrzę. Ta z pozoru tautologiczna myśl dobrze oddaje twórczy charakter procesu patrzenia. Nie jest on nigdy kopiowaniem świata, ale szkicowaniem jego wizerunku w horyzoncie wcześniejszego doświadczenia. Bez tego horyzontu, który budują i dzieje i język (por. Gadamer, 1993), to, na co patrzylibyśmy pozostawałoby obce. Nieznane, nieoswojone, a więc zagrażające. Takim pewnie widzi się świat po raz pierwszy na niego patrząc. Przerażenie, którego jedynym słowem jest krzyk.

Patrzenie oswaja świat rozpoznając w nim, co wcześniej znane. Szuka podobieństw i znajduje je nawet w różnicach. W tym samym stopniu jednak, w jakim oswaja i widzi, „oddala” i nie dostrzega. Czego nie potrafimy patrząc oswoić, tego nie widzimy, albo widzimy w przebraniu znanego.

Czy kiedykolwiek, zadomowieni w naszych dziejach i języku, będziemy mogli ujrzeć, co prawdziwie inne, obce i nieznane?

Ujrzeć inne, to pokonać lęk przed nieznanym (por. Lévinas, 2002). Ten zaś, będąc ceną, jaką płaci życie za życie, czy nie jest echem leżącego u początku dziejów i języka lęku przed śmiercią? Więc pokonać lęk przed nieznanym to pokonać lęk przed samą śmiercią?

Nieznane wywołuje lęk, bo straszy śmiercią znanych nam światów. Zniszczeniem map, które pozwalają się w nich odnaleźć. Pokonać lęk przed nieznanym, to zaryzykować patrzenie bez mapy. Bo pewnie tylko tak zobaczyć można nieznane, którego dotąd nie widzieliśmy - choć patrzyliśmy - bo nie znajdowało się na naszej mapie.

Słuchanie. Ono też nie odtwarza melodii świata, lecz z dochodzących dźwięków komponuje własną. Słuchając, odczytujemy partyturę, w której zapisany jest świat. Partytura ta, jeśli nadal pozostać w kręgu owej muzycznej metafory, jest polifoniczna. Słyszymy to, co możemy z niej odczytać i „wykonać”. Głosy nieczytelne, bądź niemożliwe - z różnych względów - do wykonania, nie dochodzą do nas. Mieszają się z ciszą, która nic nie znaczy.

Słuchanie zatem, podobnie jak patrzenie, jest procesem twórczym, i tak jak ono uwarunkowane jest naszymi dziejami i językiem. Gdyby nie owe dzieje i język, w których żyjemy, polifonia świata w naszym wykonaniu przypominałaby szum. Niezrozumiale i zatrważająco, jak wtedy, gdy głos spikera radiowego zastępuje nagle jazgot bezładnie splątanych dźwięków.

W tej samej mierze, w jakiej dzieje i język umożliwiają słyszenie, słyszenie uniemożliwiają. Bo, choć prawdą jest, że tylko ten, kto rozumie, może się przysłuchiwać (por. Heidegger, 1994, s. 233), prawdą jest i to, że czego nie rozumiemy - nie słyszymy, bądź słyszymy w przebraniu zrozumiałego.

Ile głosów z polifonii świata pozostaje dla nas ciszą tylko dlatego, że rozumiemy, albo nie rozumiemy? Czego nie usłyszymy, bo zanurzeni w naszym języku i dziejach słyszymy? Czy te głosy dla nas na zawsze stracone?

Nie zobaczy Innego ten, kto się go boi. Podobnie, nie usłyszy niezrozumiałego, kto z lęku przed „barbarzyńskim” głosem, „rozumiejąco ” wplata go w głos swój. Słyszę niezrozumiałe, gdy rezygnuję z pretensji do rozumienia (por. Gadamer, 2000, s. 33). Dopiero wówczas, uwolniony od „przymusu rozumienia”, pozwalam sobie coś powiedzieć. I wtedy słyszę, choć nie rozumiem. Nie muszę. Ważne, że słysząc odpowiem.

Mówienie jest odpowiedzią. Nie odzwierciedla świata, ale odpowiada na świat. Jest zaproszeniem, jakie mówiąc kierujemy do rzeczy i śmiertelnych (por. Heidegger, 2002, s. 7-26). Różne jest nasze mówienie, więc i różna świata odpowiedź. Raz, odpowiadamy na świat mówiąc „o nim”, innym razem mówimy „do niego”, wreszcie zdobywamy się czasem na mowę „dla niego”. Różnie zapraszany, świat różny przychodzi. Zawołany „mową o” pojawia się w przebraniu skrojonym na naszą miarę. Jest taki, jakim go widzimy, słyszymy i wypowiadamy. Świat bez tajemnic. Oswojony naszymi „widzę”, „słyszę”, „wiem” i „rozumiem”. Zawołany „mową do”, jest kimś nieznanym, jak ktoś stojący na drugim brzegu, kogo twarzy nie rozpoznaję, a jednak do niego wołam z nadzieją, że usłyszy i odpowie.

Jeśli w „mowie o” świat wydaje się pewny w swych granicach wyznaczonych przez język, w „mowie do” ujawnia swój bezkres. Nie jest już wpisany dokładnie w słowa „o nim” - które z nich mogłoby go pomieścić? - ale zagadnięty, jak zagaduje się kogoś, z kim dopiero wdać się chce w rozmowę (por. Lévinas, 2000).

Wreszcie jest i „mowa dla” świata, który - ani nazwany, ani rozpoznany - może w niej zagościć. „Mowa dla” jest dla świata jak schron dla szukającego postoju. Bezpieczna, daleka od zgiełku obgadującej rzeczy gadaniny (por. Heidegger, 1994). Dyskretna , nic nie narzucająca. Można przyjąć jej gościnę, zatrzymać się i posłuchać, albo też iść dalej, jeśli tak właśnie trzeba, chce się bądź musi.

Każde mówienie pozostawia ślad. Ślad trwały, bo słowa są trwalsze od rzeczy: zapisane żyją, podczas gdy rzeczy giną (co uświadomiłam sobie wyraźnie w te wakacje podróżując po Śródziemiu z Brewiarzem Śródziemnomorskim P. Matvejecića). Jakie ślady zostawia w świecie „mowa o”, „mowa do”, „mowa dla”? Które z nich trwalsze? Które wzbogacają świat, które zubażają, które rujnują?

Pewne jest to, że żadne ze słów świata nie odtworzy, jak i to, że każde go współtworzy. Nasza mowa odsłaniając jakąś możliwość bycia świata, inną jednocześnie zakrywa. Bądź przemilczając - choć możliwa do powiedzenia - bądź obgadując, czyli gadając „o rzeczy” choć „nie wyrasta z rzeczy”.

W każdej rzeczy powinno zawarte być słowo - pisał Poeta - ale nie jest. Stąd nasza mowa raczej wywołuje świat, niż siebie w nim odnajduje. A więc i ona, podobnie jak nasze patrzenie i słyszenie jest twórcza. I podobnie jak one dla świata nieobojętna.

Kiedy uświadamiam sobie, że patrząc, słuchając i mówiąc współtworzę to, na co patrzę, czego słucham i na co odpowiadam mówiąc, uświadamiam sobie swoją odpowiedzialność. Patrzenie, słuchanie i mówienie przestają być li tylko - jak utrzymują różne epistemologie - instrumentami poznania. Stają się relacją etyczną bezpośrednio wiążącą mnie z tym, co inne niż ja: z jakimś Ono, z jakimś Ty, za które odpowiadam (por. Buber, 1992).

Drugi człowiek, bo o nim teraz myślę, nie mieści się nigdy w tym, co mogę o nim wiedzieć i powiedzieć (Jaspers, 1990). W tym sensie jest nieobecny. Nie ma go ani w moim słowie, ani spojrzeniu, ani w tym, co słyszę, gdy mówi. Szukać go tam i myśleć, że znajduje, to popadać w nihilizm, którego tak bardzo bał się V. E. Frankl i którego istoty upatrywał nie - jak zwykle się to czyni - w negacji istnienia, ale w twierdzeniu, że istniejąca rzeczywistość nie jest niczym innym jak tylko tym czy owym (por. Frankl, 1984, s. 8).

Drugi człowiek jest nieobecny w moich przedstawieniach, nie znaczy to jednak, że jest „nie wiadomo gdzie”. Jest obecny ponad istotą, czyli ponad wszelkimi formami, w jakich próbuję go zamknąć (por. Lévinas, 2000). Jest zawsze obecny naprzeciw.

Ta konkretność, rzec można cielesność, nagość wręcz owego „naprzeciw” pozwala z innej, niż zwykle to czynimy, perspektywy spojrzeć na teorie dotyczące człowieka: jego zdrowia i choroby, poznania i leczenia. Otóż wszystkie one - tak ważne w salach wykładowych i nierzadko w dyżurkach lekarskich także, w obliczu stojącego „naprzeciw” człowieka jakby tracą swą ważność. Nie są potrzebne, by „wyjść naprzeciw”, przeciwnie, wydają się często temu „naprzeciw” stać na drodze.

Przy łóżku chorego wszelkie teorie milkną bądź znikają - tak mówią doświadczeni lekarze. A jeśli nie milkną, milknie jedyność stojącego naprzeciw człowieka. Jego konkretność gubi się w skrojonych na miarę wielu słowach, a niepowtarzalność - w powtarzanych za autorami podręczników i standardów diagnostycznych i leczniczych procedurach. I jeśli wtedy, obecny naprzeciw, a szukany przez nas gdzie indziej człowiek zamilknie, kto jak nie my za jego milczenie odpowiemy?

Sztuka patrzenia, słuchania i mówienia ratująca jego obecność przed niewidocznością, to sztuka wyjścia drugiemu naprzeciw. Wyjścia uważnego, to znaczy takiego, by wiedział, że wychodzimy ku niemu, a nie ku obrazom, w jakich go zamknęliśmy. Że zależy nam na nim, by i on wyszedł nam naprzeciw i nam odpowiedział, a nie na potwierdzeniu naszych wyobrażeń i przewidywań, by raz jeszcze dowieść biegłości naszego specjalistycznego kunsztu.

Sztuka patrzenia, słuchania i mówienia to zarazem sztuka przekroczenia dystansu, jaki dzieli nas od drugiego. Przekroczenia a nie pokonania (por. Lévinas 1994). Zazwyczaj mało się o tej sztuce pisze w specjalistycznej literaturze. Przywykliśmy bowiem do myśli, że dobry kontakt z pacjentem oznacza bliskość, tę zaś zazwyczaj określamy miarą poznawczej dostępności: tym bliżej, im więcej pacjent mówi nam o sobie, im więcej o nim wiemy i lepiej rozumiemy.

Tymczasem tak pojmowana bliskość jest ani możliwa ani potrzebna. Bliskość, która ratuje obecność drugiego przed niewidocznością wydarza się bowiem pomiędzy konkretnymi, stojącymi naprzeciw siebie osobami. Nie pomiędzy ich wzajemnymi przedstawieniami, ale ponad nimi. Wydarza się pomimo dystansu, jaki ich dzieli, na który z racji naszych indywidualnych dziejów i języka nieuchronnie jesteśmy skazani.

Przekroczyć dystans to go nie pokonać, ale wyjść drugiemu naprzeciw, pomimo niego. Pomimo wszystkich: nie wiem, nie rozumiem, nie dostrzegam, błądzę. Przekroczyć dystans, to pamiętając o nim wypatrywać drugiego „gdzie indziej”: nie w nieprzejrzystych przedstawieniach, ale „naprzeciw”, w nagości jego spojrzenia.

Piękno, jak mówią czasem artyści, rodzą uważność i dystans. Przed laty, V. E. Frankla psychiatryczne credo, w którym mowa i o dystansie i o potrzebie uważności, zasiało we mnie nadzieję i niepokój, czy podołam odpowiedzialności. Zawsze wtedy, gdy udaje się wyjść drugiemu naprzeciw, wydarza się piękno. Wierzę, że z tego spotkania płynie dobro.

Małgorzata Opoczyńska

Literatura:

Alanen Y., O., Schizofrenia. Jej przyczyny i leczenie dostosowane do potrzeb, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2000

Buber M., Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych, Pax, Warszawa 1992

Frankl V. E., Die Sinnfrage in der Psychotherapie, Piper Verlag, München 1981

Frankl V. E., Homo Patiens, Pax, Warszawa 1984

Gadamer H.,- G., Prawda i metoda, inter esse, Kraków 1993

Gadamer H.,-G., Rozum, słowo, dzieje, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2000

Heidegger M., Bycie i czas, PWN, Warszawa 1994

Heidegger M., W drodze do języka, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 2000

Jaspers K., Filozofia egzystencji, PIW, Warszawa 1990

Lévinas E., O Bogu, który nawiedza myśl, Wydawnictwo Znak, Kraków 1994

Lévinas E., Inaczej niż być lub ponad istotą, Aletheia, Warszawa 2000

Lévinas E., Całość i nieskończoność. Esej o zewnętrzności, PWN, Warszawa 2002

Matvejević P., Brewiarz Śródziemnomorski, Pogranicze, Sejny 2003

Miłosz Cz., Miłosz o Miłoszu, w Duży Format. Wydanie Specjalne, 2004, nr 32/596

powrót