Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

Etyczne założenia i etyczna konsekwencje psychoterapii

Jacek Prusak SJ

Z dużym zainteresowaniem przeczytałem nadesłane przez pozostałych uczestników debaty „Etyka w psychoterapii” teksty. Nie sposób z każdym z nich dyskutować, tym bardziej, że nie czuję się kompetentny do szczegółowych i pogłębionych analiz etyczno-filozoficznych. Skupię się na wątkach deontologicznych, na „warsztacie” psychoterapeuty, ponieważ ten rodzaj analizy jest mi profesjonalnie najbliższy. Mam nadzieję, że będzie to dalszy przyczynek do tekstu prof. Aleksandrowicza.

Swoje refleksje zorganizuję wokół etycznych założeń i etycznych konsekwencji psychoterapii jako sztuki (a nie zwykłego „rzemiosła”) rozpoznawania i usuwania przeszkód na drodze rozwoju pacjenta. Takie rozumienie psychoterapii (por. Yalom, 2003) wykracza oczywiście poza sens, jaki nadał jej w swoim „wyjściowym” dla tej debaty tekście prof. Aleksandrowicz, ale w moim odczuciu bliższe ono jest głosom pozostałych panelistów, i wyraża mój osobisty (ale nie subiektywny) paradygmat terapeutyczny. Co z tego wynika dla kodeksu deontologicznego psychoterapeuty:

Przezwyciężenie zaniedbanego, moralnego, wymiaru rozwoju człowieka w praktyce psychoterapeutycznej. Idąc „na skróty” po historii psychoterapii trzeba pamiętać, że psychologia, a za nią większość szkół psychoterapeutycznych, w trosce o zagwarantowanie sobie empirycznego (naukowego) charakteru wśród innych nauk o człowieku rozdzieliła badanie osobowości od badania charakteru. „Credo” Gordona Allporta (1937) character is personality evaluated, and personality is character devalued (s. 252) najlepiej wyraża to, co się stało. Z dużą więc przyjemnością przeczytałem tekst Szymona Wróbla Sprawiedliwość i Psychoterapia w którym przywraca on dyskursowi psychoterapeutycznemu „charakter” jako „przestrzeń” powiązania moralności z samorealizacją. Jeśli bowiem „nie ma bardziej elementarnej kategorii etycznej niż kategoria szacunku dla siebie, nie ma też bardziej jasnej motywacji terapeutycznej niż ta, którą nazywamy troską o siebie. To niepoznanie siebie stanowi antyczny ideał etyczny, ale zatroszczenie się o kondycję swego aktualnego stanu duchowego jest właściwym motywem etycznym, ale i też terapeutycznym”. Zgadzam się zupełnie z „diagnozą”, że „szacunek do samego siebie pociąga za sobą dwie istotne konsekwencje: (1) poczucie własnej wartości, poczucie, że jej plan życiowy zasługuje na realizację; (2) wiarę we własną zdolność do urzeczywistnienia sformułowanych zamierzeń. Bez szacunku dla samego siebie nic nie wydaje się warte zachodu; nawet jeśli coś wydaje nam się wartościowe, brak nam woli działania...”. W przeciwieństwie jednak do tezy Sz. Wróbla, iż „uczucia moralne i ich losy, a nie popędy i ich losy stanowią właściwy temat psychopatologii”, uważam, że właściwym tematem psychopatologii są blokady w rozwoju, stąd przedmiotem psychoterapii nie tylko jest ich przezwyciężenie, ale również wykorzystanie potencjału zawartego w dynamice rozwojowej człowieka. Psychoterapia w tym znaczeniu leczy, jeśli jest skuteczną w przezwyciężaniu czy też eliminacji owych blokad, nie zawęża jednak ich charakteru jedynie do „uczuć moralnych i ich losów”.

Etyczne założenia:

Przez pierwszą połowę XX wieku w psychoterapii panował pogląd, że terapeuta powinien (musi) „własną” aksjologię, będącą częścią jego światopoglądu, „izolować” w kontakcie terapeutycznym. Ideałem psychoanalityków był „czysty ekran”, behawioryści dążyli do stanu „obiektywnych, technicznych naukowców”, a terapeuci zorientowani na człowieka stawiali sobie za cel bycie „nieosądzającymi, nieuprzedzonymi słuchaczami”. Te „idealistyczne” założenia należą już dzisiaj do lamusa psychoterapii, ponieważ w licznych badaniach empirycznych pokazano, że nie są możliwe do utrzymania. Metaanaliza takiej literatury pokazuje, że (1) wartości psychoterapeutów wpływają na każdą fazę psychoterapii: kryteria diagnostyczne i ewaluacyjne, sformułowanie celów psychoterapii, wybór i skuteczne stosowanie określonych strategii terapeutycznych, ocenę skutków terapii a także rozumienie rozwoju, zdrowia i psychopatologii oraz zmiany jako celu psychoterapii. (2) Pacjenci (klienci) ulegają wpływom systemu wartości psychoterapeutów, często adoptując ich przekonania odnoście zdrowia, moralności i wartości religijnych (por. Richards, Rector, Tjeltveit, APA). W niektórych pozycjach “Kwestionariusza Orientacji Osobistych” (Shostrom, 1974) służącego m.in. do oceny postępów psychoterapii, od osoby która zmierza ku samourzeczywistnieniu, zdrowiu psychicznemu, oczekuje się, że wybierze stwierdzenie w rodzaju: „Nie przestrzegam wymagań przyjętych za obowiązujące w jakiejkolwiek tradycji religijnej”. Jest to jednak stwierdzenie na wskroś arbitralne.

Etyczne konsekwencje:

Zdaniem Richards’a i Bergina (1997) najbardziej etycznym i efektywnym sposobem podejścia do problematyki wartości w psychoterapii jest przyjęcie przez klinicystów postawy explicit minimizing valuing style. Nie będę tego sformułowania tłumaczył (bo trudno go elegancko przełożyć), tylko go opiszę. Słowa explicit i minimizing oznaczają, że najbezpieczniejszą obroną przed indoktrynacją pacjenta ze strony terapeuty jest ujawnienie we właściwym momencie, i adekwatnie do kontekstu („materiału” pacjenta) wartości terapeuty. Postawa taka nie oznacza jednak uczenia pacjentów specyficznych zasad etycznych czy wskazywania, co mogą lub nie mogą robić. Badania amerykańskie (Jensen, Bergin, 1988) pokazują, że większość psychoterapeutów uważa, iż powinna wzmacniać i promować w trakcie psychoterapii: (a) właściwe postrzeganie i ekspresję uczuć; (b) wolność, autonomię i odpowiedzialność; (c) integrację, coping (style radzenia sobie) i pracę; (d) samoświadomość i rozwój; (e) umiejętność wchodzenia w relacje, zaangażowanie rodzinne i społeczne; (f) troskę o własną sprawność i kondycję fizyczną; (g) dojrzałe wartości i (h) przebaczenie. To są wartości z jakimi najczęściej utożsamiają się w swojej pracy terapeuci.

Zarysowują się oczywiście trzy sytuacje problemowe, o których w swoim tekście wspominał prof. Aleksandrowicz:

(1) konfliktu między wartościami terapeuty a wartościami pacjenta

(2) niespójności pomiędzy wartościami a postawami pacjenta

(3) wpływu wartości na psychopatologię pacjenta

Praca z nimi zależy w dużym stopniu od paradygmatu klinicznego terapeuty, ale warto może pamiętać, iż na wysiłek terapeuty próbującego zrozumieć pacjenta wpływa „cała sieć przekonań” (Gerson i in., 2000). Badania pokazują bowiem, że wielu terapeutów neutralność rozumianą jako odwoływanie się wyłącznie do nauki (metody klinicznej i teorii stojącej za nią) traktuje jako ograniczającą ich zdolność rozumienia człowieka i niesienia mu pomocy. Wielu z nich rozumie swoje interwencje terapeutyczne, jak i samą „ideę psychoterapii”, w kontekście różnych ideologicznych odniesień czy systemów przekonań, które nigdy lub tylko w niewielkim stopniu były omawiane w ramach ich studiów psychologicznych. Dwa pozaprofesjonalne źródła, do których psychoterapeuci najczęściej się odwołują w poszukiwaniu kryteriów oceny tego, co obserwują w trackie psychoterapii i jak mają to rozumieć, to religia i przekonania polityczne (Bilgrave, Deluty, 2002). Odwoływanie się więc do nauki jako ostatecznego arbitra prawdy pośród wielu rywalizujących ze sobą czy wręcz przeciwstawnych teorii terapeutycznych oraz powoływanie się na badania empiryczne mające stanowić wyznacznik łączenia poszczególnych zaburzeń z metodami ich leczenia jest teoretycznym ideałem kodeksu deontologicznego, ale nie codzienną praktyką kliniczną.

Jacek Prusak SJ

Literatura cytowana:

D. Yalom, Dar terapii. List otwarty do nowego pokolenia terapeutów i ich pacjentów, tłum. A. Tanalska-Dulęba, Instytut Psychologii Zdrowia (Polskie Towarzystwo Psychologiczne), Warszawa 2003.

P.S. Richards, J.M. Rector, A. C. Tjeltven, Values, Spirituality, and Psychotherapy w: Integrating Spirituality into Treatment. Resources for Practitioners, W.M. Miller (red.), APA, Washington, DC, s. 133-160.

P.S. Richards, A.E. Bergin, A spiritual strategy for counseling and psychotherapy, APA, Washington, DC, 1997.

D. Bilgrave, R. Deluty, Religious beliefs and political ideologies as predictors of psychotherapeutic orientations of clinical and counseling psychologists, w Psychotherapy: Theory/Research/Practice/Training, 2002, 3, s. 245-260.

J.P. Jensen, A.E. Bergin, Mental health values of professional therapists: A national interdyscyplinary survey, w Professional Psychology:Research and Practice, 1998, 19, s. 290-297.

J. Gerson i in., Multiple Belief Systems in Psychotherapy: The Effects of Religion and Profesional Beliefs on Clinical Judgment, w Journal of Contemporary Psychotherapy, 2000, 1, s. 27-32.

Przezwyciężenie zaniedbanego, moralnego, wymiaru rozwoju człowieka w praktyce psychoterapeutycznej
Etyczne założenia
Etyczne konsekwencje

powrót