Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

Kilka fundamental(istycz)nych wątpliwości

Katarzyna Sikora

Po lekturze tekstu wprowadzającego pozostałam z wielką ilością pytań i wątpliwości, których nie potrafię rozstrzygnąć, co najwyżej mogę się nimi podzielić z nadzieją, że w toku dyskusji coś mi się rozjaśni. Chcę od razu zaznaczyć, że biorę udział w dyskusji nie jako psychoterapeuta, ale jako psycholog akademicki, zajmujący się - od niedawna - zagadnieniami etyki zawodowej. Dlatego też nie czuję się kompetentna zabierać głos w sprawach, które są tu domeną filozofii (status ontyczny wartości, weryfikowalność sądów etycznych), czy też praktyki psychoterapeutycznej (zagadnienia szczegółowe, np. kwestia neutralności terapeuty).

Jak rozumiem, Autor przyjmuje założenie, że sądy etyczne mają charakter zasadniczo emocjonalny, co wyklucza możliwość ich racjonalnej falsyfikacji. Funkcją norm etycznych w ich aspekcie poznawczym (jako schematów poznawczych) jest wyznaczanie sposobów interpretowania informacji, co ułatwia funkcjonowanie w sytuacji niepewności oraz umożliwia dokonywanie wyborów życiowych. Rozumiem, że spośród wielu możliwych stanowisk w kwestii statusu ontycznego norm i wartości nieprzypadkowo wybrane zostało właśnie takie, zapewne jako wyraz osobistych rozstrzygnięć autora - nie podejmując z nim dyskusji, oczekiwać będę konsekwentnego trzymania się tego założenia w całej wypowiedzi prof. Aleksandrowicza.

>Rozumiem również konieczność dokonania rozróżnienia między psychoterapią a innymi formami pomocy - choć na gruncie psychologii różnice te nie są, jak mi się zdaje, aż tak mocno podkreślane. Przyjmuję, że autor uznaje za psychoterapię taki rodzaj oddziaływań, w których wyraźnie zaznacza się element leczenia, w przeciwieństwie do pomagania w innej formie (edukacja, stymulacja rozwoju, służenie radą). Jest to definicja bardzo szeroka.

Niejasne jest dla mnie to, jak autor postrzega status relacji między etyką a psychologią. Nie mogę się zgodzić z twierdzeniem, że „etyka pretenduje do określania tego, co jest zdrowiem psychicznym”, a tym bardziej, że określa ona w ten sposób przedmiot psychologii. Nie ma jednej psychologii, lub, nieco osłabiając to twierdzenie, psychologia jest nauką wieloparadygmatyczną. Ta wieloparadygmatyczność znajduje swoje odbicie również w wielości form psychoterapii, w wielości formułowanych przez nią celów itd. Przywołany w tekście przykład samorealizacji jako postulatu etycznego, przejętego przez psychologię humanistyczną z XIX-wiecznej etyki, nie ma, moim zdaniem, mocy dowodowej. Etyka może pretendować do określania zdrowia psychicznego tylko wtedy, gdy przyjmie się określoną definicję zdrowia (np. jako pełnej realizacji potencjału ludzkiego). Przy zwykłej definicji zdrowia jako braku zaburzeń czy wręcz przy przyjęciu normy statystycznej jako kryterium oceny zdrowia, przestaje to być tak oczywiste. Podobnie rzecz się ma w przypadku definiowania zaburzeń - pojęcie „osobowość antyspołeczna” rzeczywiście odnosi się do nierespektowania powszechnie przyjętych norm moralnych, ale jak miałoby to wyglądać w przypadku innego rodzaju zaburzeń (choćby depresji)?

Może lepiej poprzestać na twierdzeniu, że istnieją przypadki/sytuacje, w których etyka i socjologia/psychologia/psychoterapia angażują się w określanie kryteriów zdrowia/zaburzenia psychicznego.Aprioryczność - czy koniecznie opresja?

„Systemy wartości mają charakter aprioryczny”. Mam wrażenie, że aprioryczność oznacza tu, że niemożliwe jest samodzielne odkrycie (w toku doświadczenia indywidualnego) czy też ukształtowanie własnego systemu wartości. Musi on być „dany” - a stąd już blisko do „narzucony”. Autor konsekwentnie podąża tym tropem, stawiając bardzo mocno tezę o opresywnej funkcji systemów wartości. Sformułowanie systemu wartości (jako zespół sądów o charakterze przede wszystkim emocjonalnym) jest zawsze wypowiedzią indywidualną, a często - przejawem pychy kodyfikatora.

Mam wrażenie, że mamy tu do czynienia z nieuprawnionym patologizowaniem. Z samego faktu, że systemy wartości bywały (i nadal bywają) źródłem opresji, nie wynika w sposób konieczny, że taka jest ich podstawowa funkcja. Jeśli ktoś popełni (nieco fantazyjne) morderstwo, przebijając bliźniego śrubokrętem, powiemy, że wykorzystał on śrubokręt do tego celu, ale nie - że taka jest podstawowa funkcja śrubokręta. Moje pytanie brzmi, czy można negować podstawową funkcję systemów norm i wartości, wskazując na patologię tej funkcji?

Sam autor przecież stwierdził, że normy etyczne ułatwiają podejmowanie decyzji w sytuacjach wymagających dokonania wyboru, pomagają wyznaczyć cel w życiu i sposoby osiągnięcia tego celu. Czy to wszystko jest tylko złudzeniem? Czy należy zreinterpretować to twierdzenie i rzec, że normy i wartości służą powszechnej opresji, narzucając osobie cel i realizację tego celu w sposób przewidziany przez kodyfikatora i „jedynie słuszny”?

Kim jest kodyfikator? Czy podlega on powszechnej opresji? Czy musi być Bogiem lub Nadczłowiekiem, aby się z niej wyrwać? A jeśli i on jej podlega, to w jaki sposób możliwe jest powstanie przekonania, że „to, co jawi się w moim umyśle, z całą pewnością jest dobrem”, jeśli jestem kodyfikatorem, tzn. kimś, kto ustala NOWE prawa, nowy system wartości, działając w świecie, w którym obowiązuje STARY system?

##2##

Etyka normatywna a deontologia - czy konflikt jest nieuchronny?

Szczegółowe deontologie, które autor utożsamia z twierdzeniami zawartymi w kodeksach etyki zawodowej, mają pełnić w ograniczonej sferze życia, jaką jest działalność zawodowa, rolę podobną do norm ogólnych - a zatem są na równi z nimi narzędziem opresji. Z reguły stanowią zbiór twierdzeń szczegółowych spójnych z twierdzeniami ogólnymi, choć bywa i tak, że wchodzą z nimi w konflikt - autor podaje tu jako przykład problem neutralności terapeuty. Abstrahując od tego, czy taka neutralność rzeczywiście jest pożądana, a nawet od tego, czy jest możliwa, chcę się odnieść tylko do kwestii spójności postulatu ogólnego „terapeuta winien zachować neutralność światopoglądową i poszanowanie dla poglądów swojego pacjenta” z postulatem szczegółowym „w przypadku, kiedy system wartości pacjenta stanowi źródło zaburzeń, należy podjąć starania, aby ten system uległ zmianie”. Twierdzenia te są sprzeczne tylko pozornie, godzą się bowiem na poziomie jeszcze wyższym, bardziej ogólnym - „terapeuta winien mieć na uwadze zdrowie pacjenta”, czyli w podstawowej zasadzie „salus aegroti suprema lex”. Czy to jeszcze poziom szczegółowej deontologii, czy już poziom etyki normatywnej?

Dochodzimy tu do najciekawszego moim zdaniem zagadnienia - co jest najwyższym dobrem w pracy psychoterapeuty? Tę pracę wykonują lekarze i psychologowie, przy czym każda z tych grup zawodowych podlega na poziomie szczegółowej deontologii innym kodeksom etyki zawodowej. O ile kodeks etyki lekarskiej za najwyższe dobro uważa „zdrowie chorego”, kodeksy etyczne psychologów formułują to różnie. Kodeks Polskiego Towarzystwa Psychologicznego wymienia jako naczelną wartość w pracy psychologa - dobro drugiego człowieka. Dla kontrastu - kodeks American Psychological Association głosi, że celem pracy psychologów jest rozwój psychologii rozumianej jako dziedzina wiedzy. Dopiero z tego podstawowego dobra wynika możliwość pomocy drugiemu człowiekowi - poprzez praktyczne zastosowanie wiedzy naukowej. Kodeks polski stwierdza wyraźnie, że, cytuję, „w badaniach cel ten [tj. dobro drugiego człowieka] istnieje w dalszej perspektywie”.

Wydaje się, że cel stawiany sobie przez psychoterapeutę-lekarza i psychoterapeutę-psychologa jest podobny: jest to dobro osoby, będącej odbiorcą jego działań, przez lekarzy określane jako „zdrowie”, przez psychologów - najczęściej jako „dobro”. Oczywiście chodzi tu o to dobro, do którego nasza pomoc może się przyczynić, choć, jak sądzę, zarówno psychoterapeuci-lekarze jak i psychoterapeuci-psychologowie mają nadzieję, że przyczynią się do ogólnego dobra pacjenta, łagodząc zaburzenia, które utrudniają mu rozwój i dobre funkcjonowanie w świecie. W tekście wprowadzającym do dyskusji autor odżegnuje się od utożsamiania zdrowia z dobrostanem, szczęściem itp., występuje nawet wbrew definicji Światowej Organizacji Zdrowia. Co więcej, stwierdza, że jeśli będzie się rozumieć zdrowie zgodnie z definicją WHO, to dążenie do zdrowia przestanie być fundamentem deontologii medycyny. Czy tym samym przestanie być fundamentem etycznym psychoterapii, rozumianej jako forma leczenia? Czy dotyczy to wszelkich - jakże licznych - form psychoterapii? Rozmaitych szkół czy tradycji psychoterapeutycznych, formułujących różne definicje zdrowia i zaburzenia, i w związku z tym proponujących różne środki zaradcze?

Nie wiem, czy stawiając sobie za cel jedynie - i aż - usunięcie zaburzeń, unikniemy problemu pluralizmu najwyższego dobra w psychoterapii?

Postulat, aby psychoterapeuta miał zawsze na celu dobro osoby, będącej odbiorcą jego oddziaływań, uważam za oczywisty. Postawienie sprawy tak, jak robi to prof. Aleksandrowicz, że „co stanowi owo dobro, zależy od decyzji psychoterapeuty”, budzi jednak moje poważne wątpliwości. Nawet jeśli psychoterapeuta szczerym sercem pragnie zachować postulowaną samodzielność myślenia i krytyczny stosunek do wszelkich „oczywistości”, narzucanych mu przez daną teorię czy „szkołę”, to czy - wobec opresywnego charakteru wszelkich systemów wartości - jest to w ogóle możliwe?

Jeśli to psychoterapeuta ma decydować, co jest dobrem pacjenta, to skąd ma czerpać tę wiedzę, jeśli wszelkie normy są indywidualnymi sądami o charakterze emocjonalnym, nie dającymi się falsyfikować? Czy można w ogóle powiedzieć terapeucie - postąpiłeś źle, niewłaściwie, nieetycznie?

Jednym słowem - co chroni pacjenta przed, za przeproszeniem, „samowolką” terapeuty? Co chroni psychoterapeutę przed patrzeniem na pacjenta „z Boskiej perspektywy”?

Propozycja samoograniczenia się terapeuty w swoim spontanicznym działaniu przez odwoływanie się do kodeksu etyki zawodowej nie wydaje się satysfakcjonująca. W proponowanym ujęciu norm i wartości kodeks jest co najwyżej wypowiedzią jakiejś „grupy nacisku”, narzucającej innym swoje przekonania. Samodzielność i krytyczne myślenie ustępują tu miejsca autorytetowi.

Tak więc odnoszę wrażenie, że większość problemów przywoływanych w tekście wprowadzającym wymaga wcześniejszego ustalenia, czym właściwie jest DOBRO w pracy psychoterapeuty i kto winien o nim decydować. Mam wrażenie, że, parafrazując Cycerona, „gdyby ustaliło się to, ustaliłoby się wszystko inne”. Mam również - niestety - wrażenie, że nadzieja na takie ustalenia jest płonna.

Katarzyna Sikora

powrót