Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

Próby relacji, czyli etyka psychoterapii
Z refleksji nad etyką psychoterapii
w odpowiedzi Prof. Jerzemu W. Aleksandrowiczowi

Małgorzata Opoczyńska

Miejsce etyki w psychoterapii

Do Destiny (jednego z niewidzialnych miast zapisanych przez Italo Calvino) można dojechać na dwa sposoby: statkiem lub na wielbłądzie. Miasto jawi się inaczej temu, kto nadjeżdża od strony lądu, i temu, kto wpływa do niego morzem (por. Calvino, 2005, s. 17). Poznać Destinę, to „spojrzeć za siebie” - miejsce, z którego się patrzy, w równym stopniu co rzecz, na którą się patrzy, określa przedmiot pragnienia.

Nie inaczej jest z każdą rzeczą, na którą człowiek patrzy i rozważa; w dosłownym sensie tego słowa, niewidzialność, której jest przeciwieństwem, nadaje jej kształt. Tak jest też, gdy przedmiotem namysłu jest „etyka psychoterapii” i trzeba, zanim o niej się powie, powiedzieć coś o miejscu patrzenia.

Moim miejscem, jest doświadczenie psychoterapeutyczne, a perspektywa, z której na nie patrzę i je opisuję, nazywana jest z reguły egzystencjalną, co w tym wypadku znaczy: wychodząca wprost (na ile to możliwe) z indywidualnego doświadczenia i dopiero wtórnie poszukująca słów (kategorii, form) na jego miarę (zadanie w istocie niewykonalne zważywszy na przepaść oddzielającą to, co indywidualne, od tego, co zbiorowe). Myślenie w takim miejscu chce być konkretne: „obok ściśle określonego pojedynczego coś, co pomyślane, występuje myślący” (por. Kierkegaard w: Toeplitz, 1980, s. 262) i nie-obiektywne (obiektywizować, wedle słów M. Bierdiajewa, to czynić coś obcym, ogólność zastępuje wspólnotę). Abstrakcja - anonimowe coś wykorzenione z miejsca patrzenia - nie budzi więc jego pragnień (obym nigdy nie pisał o nikim - napominał E. Cioran). - Znikają z pamięci idee, nieznające sprzeczności systemy kruszą się wśród „mezaliansów rzeczy” („Zora, zmuszona do trwania, nieruchoma i niezmienna, aby lepiej zapisywać się w pamięci, zasłabła, rozpadła się i znikła. Ziemia o niej zapomniała” (por. Calvino, 2005, s. 15), a konkretne, nieforemne coś (rzec można, kaprys, arogancki wobec wszelkich racji istnienia) trwa. Czy miejscem etyki nie jest coś, co trwa wbrew zmienności idei i przemijalności ich śladów?

„Etyka”, przypominał w Liście o«humanizmie M. Heidegger, po raz pierwszy pojawiła się w szkole Platona wraz z „logiką” i „fizyką”. Wcześniejsi myśliciele nie znali ani „logiki”, ani „fizyki”, ani „etyki”, a jednak ich myślenie nie było ani nielogiczne, ani niemoralne. „Nauka powstaje, ale myślenie odchodzi” (por. Heidegger, 1977, s. 116). Etyka jest u samego początku?

Próby relacji, czyli dyskursu?

L. Szestow nie ukrywał swego rozczarowania psychologią i bez ogródek nazywał ją nauką toporną. „Toporna psychologia” - pisał - która, jak każda nauka, zanim cokolwiek przedsiębierze, ogłasza wszem i wobec swoje plany i sposoby ich urzeczywistniania, w ogóle nie nadaje się do pochwycenia tak ulotnej i nieuchwytnej substancji, jak dusza ludzka”. „Topornej” poświęcił jeszcze tylko jedno zdanie - „Pozostawimy psychologii honorowe miano nauki, będziemy nawet otaczać szacunkiem materialistów” - sam zaś ogłosił stanowcze: „ale duszę spróbujemy wyśledzić innymi sposobami” (por. Szestow, 2005, s. 92).

L. Szestow nie zajmował się psychoterapią (wątpię, czy czytał dzieła Z. Freuda - w jego pracach brak śladów lektury), lecz to, co napisał na temat sposobów wyśledzenia duszy ludzkiej, stanowi dobry początek refleksji nad etyką psychoterapii. „Spróbujcie w myśli pochylić się nad obcą duszą; nie zobaczycie niczego oprócz pustki, ogromnej, czarnej otchłani, i w rezultacie odczujecie wyłącznie zawrót głowy. Z czego wynika, że, właściwie rzecz ujmując, wyrażenie «zajrzeć w czyjąś duszę» to wyłącznie nieudana metafora (...). Tymczasem obca dusza, tak jak dawniej, pozostaje niewidoczna i, tak jak dawniej, możemy o niej jedynie zgadywać, być może prawidłowo, a być może błędnie”. I dalej, po kolei odrzucając sposoby poznania drugiego człowieka (z których korzysta też psychologia), w momencie, w którym wydaje się już, że nic nie ocali dla poznania, dzieli się zaskakującym stwierdzeniem: „Wydaje się, że w głębi ciemnej otchłani, o której mówiliśmy wcześniej, można coś dostrzec, i że przeszkadzają w tym jedynie zawroty głowy. Z czego wynika, że nie należy wymyślać nowych sposobów, lecz raczej przyuczać siebie do patrzenia bez strachu w otchłań, która nienawykłemu wzrokowi zawsze będzie się wydawać bezdenna. Zresztą w końcu także i bezdenność niekoniecznie musi się okazać całkowicie nieprzydatna” (por. Szestow, 2005, 92-93).

Jeśli otchłań, o której pisał L. Szestow, potraktować jako metaforyczne określenie niewidzialności każdego z nas, wówczas „przyuczanie siebie do patrzenia bez strachu w otłchań” byłoby podstawowym zadaniem tak terapeuty, jak i pacjenta próbujących relacji. Z rozmysłem używam słowa „próby”, gdyż próbujących musi być co najmniej dwóch. Relacji się nie ma, relacji się próbuje. Nieobecność terapeuty na próbie niweczy sens próby pacjenta.

Jeśli trwanie relacji pomiędzy terapeutą a pacjentem zależy od każdego z nich, oznacza to, że tym, co od nich zależy jest to, co do nich nie należy. Zależy ode mnie to, co do mnie nie należy. Nie należy do mnie pacjent, choć mogę mówić o nim niekiedy: „mój pacjent”. Nie posiadam go, w znaczeniu, na jakie wskazywał E. Lévinas, wymyka się bowiem mojemu tematyzującemu spojrzeniu, jest ponad tym, co mogę ująć i zamknąć w pojęciu. Ale właśnie dlatego, że do mnie nie należy, zależy ode mnie, czy wychodząc mi naprzeciw podejmie próby relacji i będzie w nich trwał. Zadanie pacjenta jest tak samo paradoksalne. Terapeuta nie należy do niego, choć może mówić o nim „mój”, ale od pacjenta zależy, czy uniesie ciężar jego obecności i nieobecności, wychodzenia naprzeciw i znikania za zasłoną „bycia jako”¹ i czy, mimo tych udręk odbierających nadzieję, wytrwa w próbach relacji.

Zadania obu, równie paradoksalne, nie są jednak równe - od terapeuty bowiem zależy dodatkowo to, co zależy od pacjenta (zależność odwrotna, choć występuje, zawsze jest błędem sztuki). Pacjent, by wytrwać w próbach relacji, musi unieść ciężar terapeuty, który do niego nie należy. To zadanie często ponad jego siły (wcześniejsze doświadczenia życiowe osłabiły jego zdolność znoszenia niespełnienia) i do terapeuty należy zadanie wspierania go w tych wysiłkach. Mówiąc inaczej, choć od każdego z nich: pacjenta i terapeuty zależy to, co do nich nie należy, dodatkowo od terapeuty zależy to, co do niego należy. Jego odpowiedzialność dotyczy tego, kto do niego nie należy i co do niego należy. Odpowiada przed pacjentem za to, co do niego należy.

Słowa ostatnie nie oznaczają wcale, że zadania terapeuty „ważą” więcej. Wszelkie pomiary są tu nie na miejscu ², i jeśli teraz - wbrew temu - ryzykuję „pomiar”, czynię to po to, by z hipotetycznego wywieść ważny wniosek. Zadanie, przed którym stoi pacjent wydaje się ciążyć więcej, a zatem, wprawdzie trwanie relacji pomiędzy nim i terapeutą zależy od każdego z nich, większa odpowiedzialność spoczywa na terapeucie. Nie tylko dlatego, że więcej od niego zależy, ale też dlatego (znów trafia się paradoks), że ryzykując mniej (jak zwykle się mniema), łatwiej wpada w pułapki zastawione przez swoje kryjówki. Wyjaśnię teraz, co mam na myśli.

Jeśli w oczach terapeuty przychodzący do niego pacjent, nie jest przypadkiem ogólnej zasady, ale nieznajomym, którego się nie spodziewa, dylemat: zbliżyć się do niego czy oddalić, nie jest dla niego teorią ³, lecz częścią doświadczenia. Podobnie otchłań, o której pisał L. Szestow, nie jest tylko zgrabną metaforą, lecz przestrzenią, w której patrzy na siebie dwoje nieznajomych. Obaj stoją przed tym samym wyborem: jak być wobec nieznanego: „przyuczać siebie do patrzenia bez strachu w otchłań”, czy skryć się przed nią w kryjówkach znajomego.

Zapewne, aby trwać i wytrwać w relacji, trzeba jednego i drugiego. Relacja nie jest czymś, co jest, co się ma i nad czym można sprawować kontrolę - sformułowania z podręczników psychoterapii, takie jak: „nawiązanie relacji”, „budowanie relacji”, „stworzenie relacji” wprowadzą w błąd. W relacji próbuje się obecności w innym i nieobecności ratującej tożsamość, próbuje się jednocześnie i niejednocześnie - rytm prób natrafiających na siebie nie musi być miarowy, toteż spodziewać się po nich, że zbudują prosty, stabilny i nieskomplikowany trakt pomiędzy jakimś mną, a jakimś tobą, to dać się zwieść iluzji znanej z bajek czytanych w dzieciństwie: i żyli długo i szczęśliwie.

„W pojęciu «relacja»” - powtórzę za M. P. Markowskim - „kryje się poważna i nieusuwalna dwuznaczność. Z jednej strony relacja odsyła nas od samych siebie ku temu, co nie nasze, co pozbawia nas naszej jednostkowości (...). Z drugiej strony relacją jest także odpowiedź na to zagrożenie” (por. Markowski, 2002, s. 39). Zarówno „przyuczanie się do patrzenia w otchłań”, jak i dystansowanie się od niej, jednoczesność zbliżania się i oddalania, strachu przed Innym i „łapania oddechu” w kryjówkach oswojonego. Relacja trwa, dzięki swej dwuznaczności. Jednoznaczność, wszystko jedno, czy w postaci wyłącznie „bycia jako” (bycia w roli), czy wyłącznie „bycia w innym”, prowadzi nieuchronnie do jednostronności. Ta zaś, w konsekwencji, do końca relacji, gdyż relacja zakłada zawsze istnienie co najmniej dwóch stron, dwóch członów odniesionych do siebie. Pułapka jednostronności jest stałym zagrożeniem każdej relacji i jednocześnie jej pokusą. Obietnica jednoznacznego kształtu łatwo staje się kryjówką przed Innym niezapowiedzianym teoriami przepisywanymi z pamięci.

Nie tylko strach przed Innym wpędza terapeutę w kryjówkę „bycia jako”. Nakładane na niego oczekiwania społeczne, by diagnozował, to znaczy rozpoznawał i projektował zmianę, dodatkowo potęgowane lękami pacjenta przed bliskością, niemal naturalnie wtrącają go w pozycję patrzącego na świat przez dziurkę od klucza. Świat przez nią widziany przestaje straszyć bezmiarem. Dziurka od klucza „wycina” z niego kształt i powstaje temat: rzecz do zbadania, problem do rozwiązania, przedmiot niezniekształcony niczyją obecnością. Przez dziurkę od klucza nie wywoła się obecności pacjenta. Zobaczy się jedynie jego kształt wyciosany nieruchomą formą klucza ⁴. A jeśli klucz wziąć za metaforę wiedzy rozpoznającej w świecie samą siebie, można powiedzieć, że terapeuta zastygający w pozycji patrzącego na pacjenta przez dziurkę od klucza, nie próbuje z nim relacji. Próbuje relacji jedynie z tym, co wie.

Poza relacją z pacjentem jest też terapeuta, który nie godząc się na żaden dystans pomiędzy nim a sobą, „patrzy w otchłań” bez umiaru. Postulat takiego patrzenia urósł w myśli C. R. Rogersa do naczelnej zasady terapii ⁵. Nie obcy był też R. D. Laingowi - ten, odżegnując się od wszelkich form uprzedmiotawiania pacjenta, bezpośredniość kontaktu z nim, którą postulował, rozumiał jako „brak wszystkiego, co dzieli”. „Psychoterapia - pisał m. in. - polega na usunięciu wszystkiego, co nas dzieli, wszystkich rekwizytów, masek, ról, kłamstw, stosowanych przez nas taktyk obronnych, lęków, projekcji i introjekcji - krótko mówiąc, polega na usunięciu wszystkiego, co przychodzi z przeszłości, przeniesienia i przeniesienia zwrotnego, które stosujemy wskutek przyzwyczajenia i zmowy, świadomie lub nie, jako naszą walutę w kontaktach z innymi. To właśnie ta waluta, to właśnie te środki odtwarzają i intensyfikują stan wyobcowania, który pierwotnie je wywołał” (por. Laing, 1996, 47-48). Nie dlatego postulat wyrażony przez C. R. Rogersa i R. D. Lainga grozi brakiem relacji pomiędzy pacjentem i terapeutą, ponieważ jest niemożliwy do spełnienia, ale dlatego, że gdyby był możliwy do spełnienia⁶, relacja pomiędzy nimi straciłaby swoją rację bytu - brak wszystkiego, co dzieli, czyli brak różnicy pomiędzy koniecznymi dla istnienia członami, znosi w ogóle jej możliwość. Dwustronność i wynikający z niej dystans jest warunkiem koniecznym spotkania z Innym niebędącym projekcją mnie samego, a więc i relacji, która dopóty, dopóki „tworzę z samym sobą rodzaj kręgu” wewnątrz którego umieszczam Innego, „czy raczej wyobrażenie o nim”, pozostaje jedynie postulatem (por. Marcel, 1986, s. 91-92). Czy „owo chwalebne dążenie do przejrzystości” - jak nazywa M. Janion postulat R. D. Lainga znoszenia granic pomiędzy pacjentem a terapeutą, a także pomiędzy mną, o którym wiem i mną, którego nie znam, „czegoś ważnego, czegoś istotnego nie unicestwia? Czy nie przekreśla, nie prześlepia jakichś wartości” (por. Janion, 1984, s. 351)? Czy bliskość bez granic, wolna od nieporozumień i niedomówień, a także od innych, po gombrowiczowsku nazwanych „niedo” (por. Gombrowicz 1986, s. 148) nie sprzeciwia się każdej zmianie, a więc i tej, którą niejasno wyobraża sobie pacjent decydując się na psychoterapię? Zmiana, to przekroczenie lub zaakceptowanie granic. Jest sens śnić o zmianie, jeśli założy się nieobecność granic?

M. Janion występując w obronie fantazmatów pisała, że występuje w obronie „maski niezbędnej do istnienia”⁷. Fantazmatów bronią także ci twórcy, którzy z niewiedzy i niedomówień (ciemności i cienia) czynią tworzywo swych sztuk w piękno zamieniając fantazje znad granicy. Wsłuchując się w ich skromny ton (skromność jest tu cnotą umiaru - wystarczy cień rzeczy, jej margines, kaprys sennego widziadła, by stała się rzecz pośród tych, co patrzą), wracam do pytania, dlaczego psychoterapeucie tak trudno czasami zaakceptować fakt istnienia granic pomiędzy nim a pacjentem, ową przepaść, której nie można ani zasypać, ani nie zauważyć bez ryzyka nie spotkania się z Innym i dlaczego tak trudno czerpać z nich siłę do próbowania relacji z pacjentem? Czy nie gubi go tęsknota za rajem utraconym sprzed pęknięcia narcystycznej skorupki (jak mówią psychoanalitycy), kiedy inność była nie do pomyślenia? Lub to, dalekie od myślenia starożytnych Greków, rachujące myślenie, skoncentrowane na wyniku, pośpieszne i niecierpliwe, w granicach rozpoznające jedynie przeszkodę, by coś „zrobić”, coś „przeżyć” (por. Heidegger, 1996, s. 51)⁸?

Relacja trwa nie wbrew granicom, ale dzięki nim. Nie wbrew dystansowi pomiędzy terapeutą a pacjentem, ale z niego czerpiąc. Zawiązuje się pomiędzy obecnymi „z krwi i kości”: wywołującymi Innego i chowającymi się przed nim w kryjówkach pamięci. „Bycie w Innym” i „bycie jako” - krążenie raz tu, raz tam, tam i z powrotem, patrzenie w bezkształt i „łapanie” równowagi dzięki „działaniom z pamięci”. Dyskurs, czyli „odejścia i powroty, przedsięwzięte «kroki» i «intrygi»” (por. Barthes, 1999, s. 39), korowód chwil przeciwstawiający się rutynie. Terapeuta, odpowiadając pacjentowi wychodzącemu mu naprzeciw, nieuchronnie zderza się z niewspółmiernością tego, co ujęte w tematy („terapeuta”, „pacjent”, „zaburzenie”, „problem”), z tym, co inne. Inny, jako mój rozmówca (także ja - Inny), wymyka się moim słowom ginąc w mroku niewiedzy. Oświetlam go szukając w nim znajomego tekstu: wpisuję go weń i na moment rozpoznaję. Lecz jeśli nie zastygam w pozycji patrzącego przez dziurkę od klucza, gubię go znowu i znowu szukam. Póki relacja trwa, odtwarzam ruch pierwszej próby: to zbliżam się do Innego, to oddalam. Moje spojrzenia nie nieruchomieją w obrazie, a słowa nie krzepną we frazy przystrojone kropką. Relacja jest dyskursem, a powtórzenie owym „czymś”, co utrzymuje ją w czasie.

##4##

Etyka jako powtórzenie

Powtórzenie, jak wynika z analiz S. Kierkegaarda, dla estety niemożliwe (smak chwili nie może być powtórzony i dlatego esteta zadowala się pierwszym wrażeniem), dla człowieka etycznego jest zadaniem każdej chwili. „Dla estety chwila jest ważna: chodzi o chwilę obecną. Ale nie każda chwila jest dlań «tą» właśnie chwilą; jedynie ta, która jest unikalna i nieporównywalna, porywająca i czarująca i gdy dzięki niej przeżywa coś wspaniałego. Wszystkie inne są nieznośne, codzienne i trywialne. Dlatego esteta spędza czas na łaknieniu i szukaniu chwil porywających. Wtedy jest sobą. Lecz owe chwile szybko uciekają. To, co cudowne - znika. Biedny esteta pogrąża się w rozpaczy. Porywające przeżycie nie pozwala się powtórzyć ot tak, samo z siebie”. Człowiek etyczny z kolei, nie poprzestaje na pierwszym wrażeniu. Nie zadowala się oglądem pierwszej chwili, bo wie, że jest niewystarczający - kontur rzeczy nie wyczerpuje rzeczy, a cudowność chwili „nie wypływa z jej poruszającej zawartości, lecz wyłącznie stąd, iż została wybrana”. Obdarza więc chwilę (rzecz w chwili) ponownym spojrzeniem, by uszła cało z więzienia konturów. Z respektu dla chwili to powtórzenie. Ogląd radzi sobie bez naszego respektu (por. Slǿk w: Kierkegaard, 1992, s. 19).

Terapeuta-esteta i terapeuta etyczny. „Etyczny”, myśląc za E. Lévinasem, to znaczy nawiązujący relację z Innym (por. Lévinas, 2002). Myśląc za S. Kierkegaardem, ponawiający w powtórzeniu „zawrót głowy” z pierwszej chwili. W istocie oba znaczenia zbiegają się w jednym, znikającym punkcie - obecności, która pojawia się i czmycha, która może być tylko wywołana, nigdy nazwana, która pragnie relacji z drugą obecnością, czyli dyskursu, pomimo „zawrotu głowy” i groźby rutyny przemieniającej niezwykłość w szarość chwil takich samych. „Istota rozmowy jest etyczna” (por. Lévinas, 2002, s. 257)), etyka zaś jest dzieckiem powtórzenia⁹.

Pierwsze spotkanie terapeuty z pacjentem, jeśli psychoterapia jest etyką w znaczeniu zobowiązania wobec Innego, powtarza się aż po ostatnie. Pomału, krok za krokiem, uczymy się widzieć. Nie prawdy uniwersalne jednak - abstrakcyjne „ja” chwytane w locie i kostniejące w „byciu jako” - lecz Innego, który „przyprawiając nas o zawrót głowy” staje się dla nas jednocześnie nadzieją. Nadzieja - pisał G. Marcel w zarysie fenomenologii nadziei - z istoty jest cicha i skromna, jest jak gdyby naznaczona niezatartym piętnem nieśmiałości (por. Marcel, 1959, s. 67). Psychoterapia, jeśli jej zadanie nie wyczerpuje się w leczeniu z zaburzeń, lecz jest także niesieniem pociechy ¹⁰, nie może zrzucić z siebie tego piętna.

Małgorzata Opoczyńska

Literatura:

Barthes R., Fragmenty dyskursu miłosnego, Wydawnictwo KR, Warszawa 1999.

Baudelaire Ch., Kwiaty zła, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1990.

Bierdiajew M, Rozważania o egzystencji, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2002.

Calvino I., Niewidzialne miasta, Collegium Columbinum, Kraków 2005.

Cioran E., Wyznania i anatemy, Kraków, Wydawnictwo Zielona Sowa, 2006.

Frankl V. E., Homo Patiens, Pax, Warszawa 1976.

Gombrowicz W., Dziennik 1953-1956, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1986.

Heidegger M., Budować, mieszkać, myśleć. Eseje wybrane, Czytelnik, Warszawa 1977.

Heidegger M., Przyczynki do filozofii. (Z wydarzania), Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 1996.

Janion M., Rosiek S., Osoby, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1984.

Kępiński A., Autoportret człowieka (myśli, aforyzmy), Wydawnictwo Literackie, Kraków 1992.

Kierkegaard S., Bojaźń i drżenie. Choroba na śmierć, PWN, Warszawa 1972.

Kierkegaard S., Powtórzenie, Fundacja Aletheia, Warszawa 1992.

Laing R. D., Polityka doświadczenia. Rajski ptak, Wydawnictwo KR, Warszawa 1996.

Lévinas E., Całość i nieskończoność. Esej o zewnętrzności, PWN, Warszawa 2002.

Marcel G., Homo viator. Wstęp do metafizyki nadziei, Pax, Warszawa 1959.

Markowski M. P., Pragnienie i bałwochwalstwo. Felietony metafizyczne, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002.

Nédoncelle M., Prośba i modlitwa. Notatki fenomenologiczne, Wydawnictwo Znak, Kraków 1995.
Obłok niewiedzy i inne dzieła, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1998.

Rogers C. R., Terapia nastawiona na klienta. Grupy spotkaniowe, „Thesaurus - Press”, Wrocław 1991.

Sartre J. P., Fenomenologia spojrzenia w: Migasiński J., Lorenc I. (red.), Fenomenologia francuska. Rozpoznania/ interpretacje/ rozwinięcia, Wdział Filozofii i Socjologii UW, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2006.

Szestow L., Początki i końce, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2005.

Toeplitz K., Kierkegaard, WP, Warszawa 1980.

Przypisy

1. Ważna, choć często pomijana, dystynkcja pomiędzy „byciem konkretnym”, a „byciem jako”. W terminach S. Kierkegaarda dystynkcję tę wyraża para przeciwieństw: „egzystencja” (bycie konkretne, bycie osobowe) - „istnienie” (bycie abstrakcyjne, bycie oficjalne, bezosobowe, bycie rolą) (por. Kierkegaard, 1972). Powrót do tekstu.

2. Wiedział o tym już anonimowy autor angielski z drugiej połowy XIV wieku ostrzegając swego przyjaciela w Bogu: „Strzeż się więc i nie tłumacz sobie fizycznie tego, co zamierzone na sposób duchowy, choćby nawet używano wyrażeń materialnych, jak «w górze», «w dole», «wewnątrz», «na zewnątrz», «przed», «z tej strony». Najbardziej duchowa rzecz, jaką można sobie wyobrazić, jeśli mamy o niej w ogóle mówić - a mowa jest czynnością języka, który jest częścią naszego ciała - musi być zawsze omawiana w fizycznych słowach. Lecz cóż z tego? Czy dlatego mamy ją rozumieć na fizyczny sposób? Zaprawdę nie, lecz na duchowy (por. Obłok niewiedzy, 1998, s. 108). Powrót do tekstu.

3. Jak nie był m.in. dla A. Kępińskiego, według którego decyzja zbliżenia się do drugiego człowieka lub oddalenia jest podstawową decyzją emocjonalną każdego (por. Kępiński, 1992, s. 65). Powrót do tekstu.

4. Choć odwołuję się w tym miejscu do metafory użytej przez J. P. Sartre’a, jednak inaczej niż on rozumiem odsłaniane przez nią znaczenia. Według J. P. Sartre’a, metafora podglądania innego przez dziurkę od klucza ujawnia uniwersalną zasadę relacji międzyludzkich: „Inny to skryta śmierć moich możliwości, którą przeżywam jako ukrytą w świecie (...). Być widzianym to czuć się nieznanym przedmiotem niepoznawalnych sądów, w szczególności sądów wartościujących (...). Jestem niewolnikiem, kiedy staję się przedmiotem wartościowań, które mnie określają, podczas gdy ja nie mogę na te określenia oddziaływać, ani nawet ich poznać” (por. Sartre, 2006, s. 407-411). Dla mnie jest natomiast jednym z możliwych spojrzeń, jakimi ludzie mogą siebie obdarzać. Powrót do tekstu.

5. „Oto warunki - pisał 1957 roku C. R. Rogers - które - jak się wydaje - muszą być spełnione, aby terapia doprowadziła do zmiany [wymienię tylko dwa z nich]: Terapeuta w relacji z klientem jest spójny wewnętrznie (czy też autentyczny lub szczery), a jego sposób komunikowania się i obraz własnej osoby są zgodne z tym, czego w danej chwili doświadcza (...); Terapeuta wyczuwa i rozumie wewnętrzny system znaczeń klienta, świat jego wewnętrznej i zewnętrznej rzeczywistości, dokładnie tak, jak postrzega go klient” (por. Rogers, 1991, s. 35). Powrót do tekstu.

6. Obecność w Innym, warunek każdej relacji, z istoty zaprzecza możliwość doskonałej symbiozy. Nie ma doskonałej symbiozy, która znosiłaby wzajemną transcendencję obecności (por. Nédoncelle, 1995, s. 67). Powrót do tekstu.

7. Argumentując na jej rzecz odwoływała się do dzieła Z. Freuda. Pisała m.in.: „Otóż pomyślmy” - pisała - „gdybyśmy zaczęli dążyć do owej upragnionej przejrzystości i usunęli wszystko, co należy do «ja» wyobrażeniowego, wszystkie wytworzone przezeń fantazmaty, to może osiągnęlibyśmy przezroczystość, ale jakim kosztem! Zniszczylibyśmy chyba jakąś istotną część ludzkiego sposobu istnienia. Może w końcu Freud miał znacznie lepsze rozpoznanie sytuacji człowieka i stworzył dużo trafniejsza propozycję antropologiczną? Uchodzi Freud, owszem, za mistrza podejrzeń i wielkiego demistyfikatora. Ale fantazmatów nie naruszył; objawił, odkrył ich istnienie - i je zachował” (por. Janion, 1984, s. 352). Powrót do tekstu.

8. Dla starożytnych Greków granica (peros) nie była tym, przy czym coś się kończy, przeciwnie, była tym, przy czym coś dopiero się zaczyna (por. Heidegger, 1977, s. 326). Powrót do tekstu.

9. Powyższe słowa stanowią parafrazę słów J. Brodskiego: „Estetyka jest matką etyki, nie na odwrót” (por. Brodski w: Baudelaire Ch., 1990, s. 464). Powrót do tekstu.

10. Nawiązuję do napisu: Salutio et solatio aegrorum („Nie tylko uzdrawianie, ale także niesienie pociechy”) znajdującego się nad bramą główną miejskiego szpitala we Wiedniu i uznawanego przez V. E. Frankla za credo jego praktyki psychoterapeutycznej. Powrót do tekstu.

Miejsce etyki w psychoterapii
Próby relacji, czyli dyskursu?

powrót