Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

Rozważania z pewną dystynkcją w tle

Konrad Banicki

Pewnym niesłychanie istotnym rozróżnieniem funkcjonującym na gruncie metaetyki jest podział na sądy opisowe i sądy wartościujące. Podział ten sięgający swoimi początkami czasów Traktatu o naturze ludzkiej Davida Hume’a [1740/2005], aczkolwiek współcześnie rozmaicie rozumiany a nawet podważany [por. np. Miller 2005, Putnam 1993], wciąż stanowi oś, wokół której koncentruje się dyskusja nad etyką. Oś, której - jeśli nawet nie uznanie - to przynajmniej świadomość stanowi warunek rzetelnego w tej dyskusji uczestnictwa.

Ujmując rzecz zarysowo i pokrótce treścią hume’owskiej dystynkcji jest odróżnienie twierdzeń o pewnych stanach rzeczy (pewnym ‘jest’) od twierdzeń, które orzekają wartość (pewne ‘powinno być’). Konsekwencją takiego podziału jest niezależność logiczna obu rodzajów sądów. I tak ze stwierdzenia ‘Jan ukradł Józefowi samochód’ - niezależnie od naszych najgłębiej nawet podzielanych przekonań - nie wynika bez istotnych dodatkowych założeń, iż ‘Jan nie powinien był kraść samochodu Józefa’.

Jak już wspomniano, powyższa dystynkcja bywa współcześnie gorąco dyskutowana. Niezależnie jednak od stanowiska, jakie w obrębie samego tego sporu się zajmie, świadomość samego rozróżnienia i jakieś się do niego ustosunkowanie stanowią warunek poważnego i konkluzywnego namysłu etycznego i metaetycznego. Warunek ten stanowią tym bardziej wtedy, kiedy dochodzi do - z punktu widzenia logiki pozornej lub też będącej owocem konfuzji pojęciowej - sprzeczności wiedzy i norm.

Sytuacji takiego właśnie rodzaju tyczy się w swojej zasadniczej warstwie artykuł prof. Aleksandrowicza. Samej dystynkcji sąd opisowy - sąd wartościujący jednak nie tylko, że explicite nie dotyka, ale także zdaje się jej nie zauważać i przyjmować - bliżej nieokreślone - stanowisko łączące oba typy sądów jakiegoś tajemniczego rodzaju związkiem logicznym. Nie powinno chyba zaskakiwać, że tak zasadnicze pominięcie owocuje głębokim pomieszaniem pojęciowym i argumentacyjnym, którym charakteryzuje się tekst.

II.

Przykładów samego zignorowania podziału Davida Hume’a nie trzeba długo szukać. Weźmy kilka przykładowych wypowiedzi (lub ich fragmentów):

1. „Wynikające z wiedzy fachowej zasady pełnienia roli zawodowej (...) powinny zmieniać się adekwatnie do postępu wiedzy o przedmiocie tych oddziaływań”,

2. „Wiedza o zaburzeniach zdrowia i wynikające z niej decyzje dotyczące optymalnego sposobu terapii często pozostają w sprzeczności z aktualnymi celami polityki”,

3. „wiedza lekarza powinna skłaniać go”,

4. „wiedza medyczna każe je uznać za niekorzystne”.

I tak wiedza lekarska (a więc w ostatecznym rozrachunku pewne fakty i mające je wyjaśnić teorie) sama w sobie ma lekarza „skłaniać” lub też kazać mu uznać pewne rozwiązania za niekorzystne. To właśnie z niej mają wynikać „zasady pełnienia roli zawodowej” i „decyzje dotyczące optymalnego sposobu terapii”. Odrzucenie - zdaje się, że nieświadome - podziału szkockiego filozofa najbardziej jaskrawo widoczne jest w stwierdzeniu 2., w którym to wiedza (nie ważne jaka konkretnie) pozostawać może „w sprzeczności” z (też nie ważne jakimi) celami.

A przecież sprzeczności takiej - bez naprawdę mocnych dodatkowych założeń - doszukiwać się trudno. Weźmy tutaj chociażby najbardziej skrajne przykłady lekarzy pracujących w obozach koncentracyjnych lub też tzw. ‘łowców skór’. To, co ludziom tym zarzucamy, to przecież nie brak wiedzy medycznej - brak, którego najbardziej nawet godne potępienia czyny tych ludzi nie implikują. To, że dokonując ich negatywnej oceny moralnej odnosimy się do czegoś innego niż ich wiedza, zdaje się być oczywiste. Przedmiotem naszego potępienia są ni mniej, ni więcej jak cele, jakie ci ludzie uznali za godne realizacji - cele, w których przyjęciu nie przeszkadzało im ich medyczne wykształcenie.

Wracając do samego tekstu stwierdzić można, iż - szczęśliwie dla swojej ostatecznej wymowy - nie grzeszy on jakąś specjalną konsekwencją. I tak w pewnym momencie okazuje się, że odpowiedzi na pytania etyczne „zależą oczywiście od systemu wartości terapeuty”. Radość z tego stwierdzenia jest jednak przedwczesna, gdyż zaraz potem dowiadujemy się, iż „ten system wartości z kolei [zależy, przyp. K.B.] przede wszystkim od jego [terapeuty, przyp. K.B.] wiedzy”. A więc z ciemnego lasu wyjrzeliśmy tylko na chwilę.

Dla porównania przywołać tu można Kodeks Etyki Lekarskiej, który zdaje się dużo bardziej świadomy tego, iż to nie wiedza - a ściślej, to nie wiedza specyficznie - determinuje nasze sądy moralne. I tak już w §1.1 znaleźć można następujące stwierdzenie: „Zasady etyki lekarskiej wynikają z ogólnych norm etycznych”. Krótkie, a samą istotę rzeczy ujmuje bardzo dobrze.

III.

Zignorowanie dystynkcji sąd opisowy - sąd wartościujący rodzi, o czym już wspomniano, głęboki bałagan w używaniu pojęć i, co za tym idzie, rozumowaniu.

I tak już na samym początku spotykamy się z deklaracją: „Nie będzie tu mowy o etyce normatywnej w znaczeniu nauki o zasadach moralnych, opisującej źródła i różne aspekty norm, lecz o zespole systemów wartości, norm, zakazów i nakazów, obecnych w przeżywaniu jednostki i determinujących jej funkcjonowanie w relacjach społecznych” (podkreślenie KB). Deklaracja taka stanowi jedynie dookreślenie przedmiotu badań i jako taka nie podlega ocenie poznawczej. Można w nią tylko uwierzyć i pamiętając o niej próbować zrozumieć resztę tekstu. Co ważne, pamięć taka dla lektury pewnych wątków artykułu jest jak najbardziej przydatna. Przykładowo to, że mówimy o zjawiskach „obecnych w przeżywaniu jednostki” ułatwia nam zrozumienie - skądinąd niesłychanie ciekawego i ważnego - tematu etyki zawodowej jako instrumentu „interesów osób lub grup (...) sprawujących władzę”.

Pojawiają się jednak także całkiem poważne problemy. Weźmy dwa następujące stwierdzenia:

1. „Termin ‘deontologia’ będzie używany w rozumieniu zbioru tych zasad, norm, reguł, wartości i powinności, które regulują szczególne obowiązki w jakiejś dziedzinie aktywności”,

2. „kodeksy etyczne mające regulować funkcjonowanie psychoterapeutów”.

I tutaj pojawia się problem sensu owej regulacji. Gdyby być konsekwentnym, to regulacja ta tyczyłaby się pewnego intrapsychicznego procesu zachodzącego w umysłach psychoterapeutów i będącego częścią ich samoregulacji. Tylko, czy o taką regulację tutaj naprawdę chodzi? Gdyby tak było, to jakiekolwiek spory o etykę zawodową - w postaci, w jakiej są one zazwyczaj podejmowane - traciłyby cały swój sens. Przecież, kiedy dyskutujemy nad etyką zawodową psychoterapii, to chodzi nam o nakreślenie pewnego kryterium moralnej oceny faktów zachodzących (lub nie) w procesie terapeutycznym. Deontologia rozumiana jako pewien proces intrapsychiczny a więc pewien zbiór faktów takim kryterium być by nie mogła z tego prostego powodu, że ona sama potrzebowałaby jakiejś normy, która by mogła stać się źródłem jej oceny. Stajemy tutaj zatem przed dylematem - albo porzucimy zamiar unikania etyki normatywnej w jej tradycyjnym sensie, albo uniemożliwimy sobie sensowne postawienie pytań, o które tak naprawdę nam chodzi.

Nieuchronność odwołania się do czegoś innego niż superego psychoterapeutów widoczna jest także przy okazji dalszych podejmowanych w artykule problemów. Kiedy czytamy, że etyka „pretenduje do określania tego, co jest zdrowiem psychicznym” a także „wyznaczania [tego, przyp. K.B.], co jest zaburzeniem psychicznym”, to jasne jest, iż chodzi nam ni mniej, ni więcej jak o określanie i wyznaczanie normatywne (a nie - jak w przypadku procesów intrapsychicznych - kauzalne). Będąc skrupulatnym dodać można tylko, że gdyby chciało się być konsekwentnym, to takie pretensje etyki musiałyby być z punktu widzenia artykułu beznadziejne. Przecież normy etyczne „będąc zbiorem twierdzeń opartych na emocjach” (s. 2) nie podlegają falsyfikacji.

Gdyby powyższe wywody nie przekonały jeszcze kogoś, iż problematyka tekstu jest - wbrew deklaracjom - zasadniczo normatywna, to przywołam jeszcze jedną podjętą w nim kwestię. Chodzi mianowicie o „pytanie, czy psychoterapeuta ma prawo (a może nawet powinien?) ujawniać swoje poglądy i systemy wartości, czy też powinien powstrzymywać się od tego”. Ciekawiłoby mnie bardzo to, jak na pytanie takie odpowiedzieć można bez odwołania się do czegokolwiek spoza zjawisk obecnych w przeżywaniu tego terapeuty.

Poczynione dotychczas uwagi metodologiczne mają charakter poniekąd techniczny. Tym samym - mimo, że niesłychanie ważne - wymagają pewnego uzupełnienia, które nadałoby im bardziej ogólny sens. Ujmując sprawę w stylizacji psychoterapeutycznej powiedzieć można, że słabości pojęciowa i argumentacyjna, o których była mowa, mają charakter objawów - objawów, których znaczenie trzeba dopiero wykazać. A więc, o co w tym wszystkim tak naprawdę chodzi? Kolejny raz odwołać się warto do stwierdzeń obecnych w tekście:

1. „Normy etyczne i związane z nimi systemy wartości, którymi kieruje się w swoim życiu osoba, która leczy, muszą być na czas terapii ‘zawieszane’, gdyż uniemożliwiałyby rzetelne działanie profesjonalne”,

2. „psychoterapeuta musi (...) zajmować się wyłącznie tym, co stanowi istotę zaburzenia”.

Zdania te - jak się zdaje - zawierają propozycję wyeliminowania z procesu terapeutycznego jakiegokolwiek osobistego zaangażowania moralnego samego terapeuty. Jest to związane z postulatem, aby psychoterapeuta leczył „w odwołaniu [jedynie, przyp. K.B.] do obserwacji i do swojej wiedzy o psychopatologii” i z deontologicznym wymogiem rzetelnego kształcenia.

Pamiętając o rozróżnieniu na sądy opisowe i wartościujące oraz o jego konsekwencjach stwierdzić trzeba, iż powyższa propozycja jest z zasady niemożliwa do zrealizowania. Żadna wiedza medyczna (psychologiczna) sama w sobie nigdy i nikomu nie dostarczy wskazań, jak (co) ma leczyć. Co ciekawe, w omawianym artykule - mimo przemilczenia dystynkcji Davida Hume’a - pewna świadomość takiej niemożliwości jednak się pojawia. Mam tutaj na myśli stwierdzenie: „Co stanowi owo dobro [pacjenta], zależy jednak od decyzji psychoterapeuty”. Jedną z implikacji takiego stwierdzenia jest to, iż sama wiedza fachowa bynajmniej nie wystarczy.

Aby dookreślić dobro pacjenta - i odpowiedzieć na wszystkie inne pytania natury etycznej - konieczne jest odwołanie się do pewnego systemu wartości, norm. I tak wydawać by się mogło, że w końcu będzie musiała pojawić się ta niechciana etyka normatywna. Tak jednak nie jest. Czytamy: „Systemy wartości mają charakter aprioryczny, a o ich wyborze i hierarchii wartości decyduje kodyfikator”. A więc nawet konieczność przywołania wartości ma nas nie zmuszać do podjęcia pytań natury normatywnej. Zacytowane stwierdzenie rodzi dwa problemy - jeden lokalny (i chyba poboczny), a drugi zasadniczy. Problem lokalny to to, że arbitralność kodyfikatora częściowo unieważnia wielokrotnie - aczkolwiek raczej dyskretnie - czynione odwołania do zasad „uniwersalistycznego utylitaryzmu”. Jeśli ten utylitaryzm jest jedynie arbitralnym wyborem dysponującego władzą kodyfikatora, to nie ma innej motywacji do jego przestrzegania niż strach przed tą władzą. Będąc pacjentem wolałbym liczyć na jakąś inną gwarancję niż tylko strach mego psychoterapeuty. Drugi - zasadniczy - problem tyczy się powiązania aprioryczności z arbitralnością. Cóż, sąd 7+5=12 jest sądem apriorycznym. Ale czy znaczy to jednocześnie, że jego prawdziwość jest przedmiotem arbitralnej decyzji?

To, że próba uniknięcia odwołania do etyki normatywnej podczas tworzenia etyki zawodowej jest zasadniczo beznadziejna, widać dobrze w następującym stwierdzeniu: „Być może jedyną deontologicznie poprawną postawą psychoterapeuty jest samodzielność myślenia i krytyczne poddawanie w wątpliwość wszelkich ‘oczywistości’ czy schematów poznawczych, proponowanych przez rozmaite teorie i ‘szkoły’?”. Samo to zdanie dystansujące się od - zawierających twierdzenia normatywne - teorii i szkół ma status normatywny - metanormatywny, ale wciąż normatywny. Przecież mówi się tutaj o pewnej poprawności postawy i nie wydaje się, aby mogło tu chodzić o poprawność w sensie warsztatowym. Sama decyzja zdania się na „samodzielność myślenia i krytyczne poddawanie w wątpliwość” ma charakter jak najbardziej etyczny i tym samym podlega normatywnej ocenie.

Podsumowując, powiedzieć można, że po rozjaśnieniu zasadniczych kwestii pojęciowych ucieczka od etyki normatywnej okazuje się nieudana. Nawet najbardziej rzetelne kształcenie i wiedza medyczna nie zaowocują same w sobie czymś, co mamy na myśli mówiąc o tym, że etyka zawodowa w psychoterapii jest potrzebna.

Na zakończenie już chciałbym pozwolić sobie na pewien autokomentarz. Otóż zdaję sobie sprawę, że cały mój wywód miał charakter jedynie techniczny i przygotowawczy, i jako taki nie wziął pod rozwagę żadnego z istotnych problemów etycznych psychoterapii. Mimo to, przekonany jestem, że świadomość (niekoniecznie związana ze znajomością aparatury technicznej) kwestii pojęciowych i logicznych, o których mówiłem, ma zasadnicze znaczenie dla wszelkiego namysłu etycznego i stanowi warunek jego sensowności i rzetelności.

Co do konkretnych problemów etycznych, przed jakimi staje psychoterapeuta oraz niezwykle ważkiej kwestii kodeksów zawodowych, to przyznać muszę, iż nie jestem tutaj w stanie nic zaproponować. Świadomy, iż stanowisko takie nie wiąże się z żadnymi praktycznie aplikowalnymi postulatami, osobiście skłaniałbym się ku poglądowi wyrażonemu w Wykładzie o etyce przez Ludwiga Wittgensteina [1929/1995, s. 84-85]. Jak stwierdza filozof z Cambridge, wszelkie próby poważnego pisania o etyce sprowadzić można „do zmagań z granicami języka. To zmaganie się ze ścianami naszego więzienia jest doskonale, absolutnie beznadziejne. Etyka na tyle, na ile wypływa z pragnienia, by powiedzieć coś o ostatecznym sensie życia, o absolutnym dobru, o tym, co ma wartość absolutną, nie może być nauką (...) Ale jest ona dokumentem skłonności tkwiącej w ludzkim umyśle, której osobiście nie potrafię głęboko nie poważać i której nigdy w życiu bym nie lekceważył”.

Konrad Banicki
Instytut Psychologii UJ

Bibliografia:

Hume [1740/2005] - D. Hume, Traktat o naturze ludzkiej, tłum. Cz. Znamierowski, Fundacja Aletheia, Warszawa 2005.

Miller [2005] - A. Miller, An Introduction to Contemporary Metaethics, Polity Press, Cambridge 2005.

Putnam [1993] - H. Putnam, Objectivity and Science-Ethics Distinction, [w:] The Quality of Life, red. M. Nussbaum & A. Sen, Oxford University Press, Oxford 1993, s. 143-157.

Wittgenstein [1929/1995] - L. Wittgenstein, Wykłady o religii i etyce, tłum. W. Sady, Wydawnictwo Znak, Kraków 1995.

powrót