Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

Gorzkie żale – uciekajcie!

Adam Chmielewski

Chorzy na wielko-polskość

Wszyscy uczestnicy debaty dosyć zgodnym chórem narzekają na słabość polskiej filozofii. Podzielam tę opinię, sam narzekam od dawna, albowiem te gorzkie żale są uzasadnione. Cząstkowe przyczyny tego stanu zostały w różnych postaciach zdiagnozowane przez uczestników naszej rozmowy, i nie tylko przez nich (nas). Diagnozy te wydają mi się jednak cząstkowe, ponieważ brakuje mi spięcia tych szczegółowych tez krytycznych za pomocą wskazania jakiejś najogólniejszej przyczyny niedobrego stanu.

Psychologizując odrobinę w poszukiwaniu pierwszej przyczyny naszego filozoficznego schorzenia, nasuwa mi się przypuszczenie, że jego źródłem jest najpopularniejsza i najbardziej niebezpieczna dla Polaków choroba – choroba na wielko-polskość (Poznaniaków proszę o wybaczenie). Być może, że przytoczony przez Woleńskiego Struve jako pierwszy wyraził ideę, że Polacy są „powołani do stworzenia jakiejś uniwersalnej syntezy filozoficznej”, ale ta ambicja, wyrastająca z kompleksu polskiego, jest znacznie powszechniejsza i znacznie bardziej paraliżująca. Jak żadne inne środowisko filozoficzne, głęboko odczuwamy potrzebę stawiania sobie samym pytania, jakiej filozofii Polacy potrzebują?. Prawdziwym sensem tego pytania jest ukryte pragnienie stworzenia takiej filozofii, która uczyni Polskę, polski naród, a także, nade wszystko, polskiego filozofa, któremu zadanie się to uda – wielkimi.

Wielkość tę jednak mierzymy standardami uznania, jakie pragniemy zyskać i jakiego nie uzyskujemy w oczach innych środowisk Wskutek tego popadamy w irytację, frustrację, desperację, a nawet zawiść, gdy ci inny nas po prostu nawet nie zauważają, zauważają natomiast – oczywiście niezasłużenie! – kogoś zupełnie innego, kto uprawia filozofię w sposób z gruntu błędny i absurdalny. Anegdota o Alicji z Gandawy to jeden z licznych faktów poświadczających to przypuszczenie.

Dochodzę do przekonania, że potrzebna jest zmiana optyki. Jest dla mnie oczywiste, że Polacy filozofii potrzebują i że ją uprawiają tak, jak potrafią. Uważam również, że uprawialiby ją lepiej i lepiej się przysłużyli Polsce, a także polskiej filozofii, gdyby wyrwali ze swej duszy paraliżujące pragnienie realizacji tej chorej ambicji bycia zauważonym, ponieważ samo to dążenie jej realizacji jest kontrproduktywne. Aby uczynić filozofię polską bytem godnym uwagi, a nawet wielkim, trzeba zaprzestać zapobiegliwego zaglądania w oczy zagranicznych filozofów w poszukiwaniu w nich uznania. Albowiem przyjmując optykę tego cudzego spojrzenia, w samym punkcie wyjścia sami uniemożliwiamy sobie osiągnięcie tego celu. Gdy o takie uznanie będziemy się zaś dopominać, może mieć ono charakter w najlepszym razie kurtuazyjny.

Sekciarctwo narodniczo-dyscyplinarno-towarzyskie

Należałoby więc zaprzestać dzielenia filozoficznego świata podług kryteriów narodowych. Zmianę optyki, która może doprowadzić do naprawy sytuacji w Polsce, dałoby się być może osiągnąć przede wszystkim przez zmianę sposobu mówienia z „filozofii polskiej” na „filozofię w Polsce”. Niepokojące jest według mnie, że wiele polskich instytutów „specjalizuje” się w filozofii „francuskiej”, „niemieckiej” czy „amerykańskiej”. Istnieją nawet zakłady badawcze o takich „specjalnościach”, formułowane są takie programy badawcze.

Za niefortunne uważam również ekskluzywne „specjalizowanie się” polskich filozofów w filozofii polskiej, analitycznej, hermeneutyce, w Heglu, Popperze, w Heideggerze, czy (lub też, jak sądzą niektórzy, zwłaszcza) w Rortym. Tadeusz Gadacz wydaje się tego samego zdania, gdy pisze: „Za pozytywną i wystarczającą w doktoratach przyjmuje się na ogół rekonstrukcję poglądów jakiegoś myśliciela. Znikają problemy badawcze, których się nie podejmuje i nie usiłuje rozwiązywać”. Choć taki sposób pojmowania zadania badawczego jest całkowicie uzasadniony w dobrej pracy historyczno-filozoficznej, to zadanie filozofa nie może ograniczać się do niej.

Jeden z przejawów sekciarstwa, którego różne formy mam na myśli, wyjaśnię za pomocą anegdoty. Moja doktorantka domagała się ode mnie przywiezienia jej z zagranicy książki poświęconej filozofii Davidsona. Gdy to uczyniłem, usłyszałem od niej, że nie zamierza jej wykorzystać, ponieważ autor pracy, interpretując Davidsona, posługuje się ideami wziętymi z… Heideggera, co w jej oczach książkę tę dyskwalifikowało. Nie mam pojęcia, skąd wzięło się w niej, młodej osobie, takie sekciarstwo, albowiem staram się do niego zniechęcać.

Jedność filozofów?

Tadeusz Gadacz domaga się zjednoczenia środowiska filozoficznego. „Bez zjednoczenia środowiska niewiele zrobimy” – pisze.

Jakaś forma zespołowego działania jest nam potrzebna. Ale nie wydaje się możliwa. Głównie wskutek wirusa ekskluzywizmu, który zaraził sekty filozoficzne w Polsce silniej niż gdzie indziej (z jednym możliwym wyjątkiem: wyznawców Wittgensteina i Poppera). Ekskluzywizm ten jest niemal tak samo silny, jak ekskluzywizm charakterystyczny dla wszystkich trzech religii wyrastających z judaistycznego korzenia.

Nasuwa się pytanie, pod czyim przewodem mielibyśmy się zjednoczyć? Zjawisko dobrowolnej służalczości, gnębiące filozofów równie mocno, jak brak odwagi cywilnej, i występujące wśród nich nie mniej często obecnie, jak w epoce minionej, nakazuje poszukiwać siły przewodniej w środowisku filozofów bardzo określonego typu, tj. wśród filozofów katolickich, cokolwiek to oznacza.

W procesie jednoczenia, które zapewne nie nastąpi, trzeba by pamiętać, że jak istnieją dwa rodzaje wolności, tak też istnieją dwa rodzaje jedności: jedność narzuconego dogmatu i jedność wynegocjowanego kompromisu. Powołanie filozofa tym różni się od powołania teologa, że jeżeli ten drugi nie może nie być strażnikiem dogmatu, to ten pierwszy nie może nie być strażnikiem otwartości. Jeżeli więc mielibyśmy się jednoczyć, to należy baczyć, aby wyłoniona siła przewodnia stosowała się do reguł respektu dla różnorodności i otwartości, które wynikają z drugiego pojęcia jedności, nie zaś do reguł jednomyślności, które wynikają z pierwszego w pojęcia jedności.

Anglojęzyczne pismo filozoficzne w Polsce

Powrót do kwestii niepowołania przez polskie środowisko filozoficzne pisma anglojęzycznego wydaje mi się nieuchronny i konieczny. Jak wiadomo, „The Polish Philosophical Review” nie ukazał się i zapewne się nie ukaże. Wojciech Sady mógłby więcej na ten temat powiedzieć, jako Redaktor Naczelny tego przeglądu. Rozmawiałem z nim szczegółowo na ten temat i nie uważam, że wina za tę porażkę spada na Sadego. Spada na nas wszystkich.

Pozwolę sobie wyrazić przypuszczenie, że przyjęta przez organizatorów konkursu nazwa dla tego pisma: „The Polish Philosophical Review”, była jednym z powodów jego porażki. Jednak ta porażka nie powinna oznaczać, że pismo takie jest niemożliwe i niepotrzebne.

Trzeba przerwać nasze gorzkie żale i podjąć ponowną próbę powołania tego pisma. Żeby jednak nie skończyło się na samym nawoływaniu, chciałbym zaproponować organizatorom naszej debaty środowiskową dyskusję nad projektem takiego pisma. Dlatego proszę o zamieszczenie swojej wizji takiego pisma. Nie jest ona nowa. Przyznaję, że w 2001 roku zostałem nakłoniony do sformułowania koncepcji takiego pisma i swoją ofertę zaproponowałem komisji konkursowej, która nie skierowała jej do realizacji.

Nie jestem wcale przekonany, że mój ówczesny pomysł był dobry, ani bynajmniej nie uważam, że gdyby mój projekt został skierowany do realizacji, to pismo by się ukazało i ukazywało. Mam jednak nadzieję, że powrót do tej sprawy przez poddanie pod publiczny osąd tego (lub jakiegokolwiek innego) projektu, sprowadzi naszą dyskusję z poziomu uzasadnionego biadolenia na poziom zadania praktycznego. Moim zdaniem, problem ten, jako praktyczny, w przeciwieństwie do problemów filozoficznych, jest łatwy do rozwiązania.

Adam Chmielewski

DOPISEK REDAKCJI

Spełniając życzenie autora, zamieszczamy jego projekt anglojęzycznego pisma filozoficznego. Pragniemy jednak poddać pod rozwagę uczestników dyskusji jak i czytelników, czy niektóre ważne idee twórców tego projektu nie zostały już w części zrealizowane i nie mogą być nadal urzeczywistniane przez Internetowe Czasopismo Filozoficzne DIAMETROS, które posiada wszak również stronę angielskojęzyczną patrz tutaj. Na razie jest ona wprawdzie tylko pustą formą, ale tylko od nas – naszych współpracowników, naszych sponsorów, a przede wszystkim naszych autorów – zależy to, czy owa elektroniczna forma wypełni się z czasem cennymi treściami.

Włodzimierz Galewicz

Projekt Adama Chmielowskiego

Chorzy na wielko-polskość
Sekciarctwo narodniczo-dyscyplinarno-towarzyskie
Jedność filozofów?

powrót