Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

Lekarzowi mniej wolno!

Jarosław Kucharski

Relacja pacjent - lekarz to relacja ze wszech miar asymetryczna. Z jednej strony bowiem występuje chory człowiek najczęściej nie posiadający odpowiedniej wiedzy o swoim organizmie, z drugiej lekarz – specjalista-terapeuta. Od lekarza oczekuje się prawidłowej diagnozy, leczenia, jednym słowem niesienia pomocy lub przynajmniej nieszkodzenia. To lekarz jest stroną przeważającą, to ona ma pewną specyficzną „władzę” nad pacjentem, to on wreszcie jest narażony na pokusy, aby tej „władzy” nadużywać.

Kłamstwo lekarza a kłamstwo pacjenta

Jest faktem, że ludzie chcą lepiej wypaść w oczach innych. Prawidłowość ta dotyczy zwłaszcza takich sytuacji, kiedy przychodzi się po poradę dotyczącą zdrowia. Z uwagi na swoisty nacisk kulturowy, niektórzy ludzie nie chcą się przed lekarzem przyznać do prowadzenia niezbyt zdrowego trybu życia. Uciekają się więc do kłamstwa, na co zwraca uwagę Krzysztof Marczewski (Prawdomówność w medycynie - punkt widzenia lekarza praktyka i potencjalnego pacjenta). Ponadto dodaje, iż lekarze są uczeni między innymi: „skłaniania respondentów do mówienia prawdy w swoich wypowiedziach. Eliminowania wykrętnych odpowiedzi pacjentów np. podejrzanych o jazdę po alkoholu.” Pacjenci więc oszukują lekarzy, a lekarze wiedzą o tym i starają się owe kłamstwa eliminować, niewątpliwie dla dobra pacjenta.

Czy lekarze mają prawo, również dla dobra pacjenta uciekać się do kłamstwa? Można podjąć próbę argumentacji za taką tezą. Skoro bowiem sami pacjenci rezygnują z prawdomówności (aby lepiej wypaść), powinni się spodziewać, że lekarz, dla ich dobra, zrezygnuje z podania im prawdziwej informacji dotyczącej stanu zdrowia. Taka „wzajemna rezygnacja” z prawdomówności byłaby nawet do przyjęcia, ale pod pewnymi warunkami: 1) obie strony ustalają, iż nie wszystkie informacje przekazywane sobie wzajemnie będą prawdziwe, 2) strony występują z podobnych pozycji, relacja między nimi bliska jest symetrii. Jasno widać, że sytuacja terapeutyczna daleka jest od spełnienia obu tych warunków. Nie oznacza to jednak, że w jakimkolwiek stopniu usprawiedliwia (w sensie moralnym) kłamstwo pacjenta. Stwierdzenie, iż „pacjent chce lepiej wypaść w oczach lekarza”, może być wyłącznie racjonalizacją niewłaściwego postępowania. Na pewno jednak nie uprawnia lekarza do sięgania po wątpliwe moralnie środki (co nie znaczy, że spoczywa na nim absolutny obowiązek mówienia prawdy – niektóre wyjątki zostały już w tej dyskusji wspomniane).

Ten sam autor zauważa również, iż: „prawda i prawdomówność jest niewątpliwie bardzo cenna w medycynie, nie jest jednak wartością najwyższą i dobrem bezwzględnym, tak jak ma to miejsce w nauce”. Niewątpliwie tak jest, czas jednak uznać, iż prawda nie jest przeszkodą w procesie terapeutycznym. Jak zauważa Włodzimierz Galewicz w wypowiedzi inicjującej, można rozumieć dobro pacjenta wąsko i szeroko. Można doraźnie podporządkować bezpośredniemu celowi terapii (wyleczeniu pacjenta) inne wartości (takie jak prawda) bez zgody pacjenta. W przypadku wyjścia na jaw naruszenia zasady zaufania, można spodziewać się spadku zaufania do lekarzy, a w efekcie zmniejszenie skuteczności leczenia. Tutaj „kłamstwo terapeutyczne” w dłuższym okresie przynosi skutki odwrotne do zamierzonych.

Autonomia lekarza a autonomia pacjenta

Asymetryczność relacji lekarz – pacjent jeszcze dokładniej widać w sytuacji opisanej przez Jarosława Saka. Zauważa on dosyć zaskakujący moment, kiedy to pacjent zdaje się być „stroną przeważającą”. Pisze: „Nie można jednak zaakceptować „kłamstwa na żądanie”, które z natury ogranicza autonomię lekarza.” Autor odnosi się do takiej sytuacji, w której pacjent nie tylko nie chce być informowany o swoim stanie zdrowia, ale domaga się informacji fałszywych. Zdarzają się pacjenci, którzy bojąc się swojej reakcji (lub reakcji otoczenia) proszą o fałszywą diagnozę (lecz na pewno właściwe leczenie), aby na przykład nie dać się ponieść emocjom w przypadku poznania prawdy. (Postawę taką opisuje Janina Suchorzewska w punkcie: Dobro a autonomia). Jarosław Sak zdaje się nie akceptować tego typu postawy oraz odrzucać możliwość przychylenia się do prośby pacjenta. Tego typu pryncypializm zdaje się wyżej stawiać prawdę i dobre samopoczucie moralne lekarza niż szczególne w tym przypadku, dobro pacjenta.

Wbrew temu co zdaje się twierdzić Jarosław Sak, równowaga w takiej stuacji jest zachwiana na korzyść lekarza. To lekarz znowu ma „władzę” spełnić nietypową prośbę pacjenta i zarazem sprzeniewierzyć się swoim zasadom moralnym, lub zdecydować się na konfrontację pacjenta (i zapewne jego otoczenia) ze słabościami (z których pacjent zdaje sobie sprawę). Nie wydaje się, aby lekarz stawał się przez działanie zgodne z wolą pacjenta jego niewolnikiem. Dopuszczenie spełnienia tej szczególnej prośby pacjenta może pomóc (na co zwracano już uwagę) w „uratowaniu nadziei”. Stosując kłamstwo wynikające z „przywileju terapeutycznego” lekarz nie wydaje się mieć oporów wynikających z jego kondycji moralnej. Dopiero gdy to pacjent poprosi o szczególne zachowanie, odmawia się spełnienia jego prośby zasłaniając się już nawet nie względami terapeutycznymi, lecz autonomią moralną lekarza. Co zaś się tyczy projekcji własnych lęków lekarza na pacjenta, to jasne jest, iż zachodzą one niewątpliwie częściej niż tego typu nietypowe prośby ze strony leczonych.

Groźne „tak naprawdę”

Autorzy wypowiedzi, które usprawiedliwiają z jednej strony zatajanie prawdy przed pacjentami, z drugiej chęć sprzeciwienia się woli pacjenta, nawet ostrożnie wyrażonej, często używają sformułowania „tak naprawdę”. „Pacjent tak naprawdę (podkreślenie moje – JK) nie chce znać prawdy o swoim losie.”, „Uzasadnienie takie to tak naprawdę projekcja lęków lekarza” czy kuriozalne: „jego oczy mówią co innego”. Przejawia się poprzez te zdania chęć rozszerzania "władzy" lekarskiej poza dziedzinę wyznaczoną na przykład specjalizacją. Lekarze uzurpują sobie prawo lepszego rozpoznania cudzych dążeń, niż sam ich właściciel. Tymczasem posługiwanie się tym zwrotem jest zwodnicze. Jeżeli narkoman podczas terapii odwykowej błaga o środki odurzające, to nie jest prawdą, że on tak naprawdę ich nie chce. Podanie tych środków niewątpliwie byłoby błędem z punktu widzenia celu terapeutycznego/dobra pacjenta, jednak on ich chce! Korzystanie ze zwrotu „tak naprawdę” jest zapewne wynikiem tego, iż lekarze czasami postrzegają siebie jako (jak trafnie ujął to Bogdan de Barbaro) Wszechwiedzących. Postawa taka może jednak prowadzić nie tylko do naruszania praw pacjentów, takich jak prawo do prawdy (lub kłamstwa na wyraźne życzenie), ale również do nadmiernego przywiązywania się do własnych diagnoz, co może zaowocować o wiele groźniejszym błędem w sztuce lekarskiej.

Pacjent zwracający sie o pomoc do lekarza jest już w jakimś stopniu w stanie "ograniczonej autonomii", jest bowiem zazwyczaj chory. Używając zwodniczego tak naprawdę lekarz może w większym, niż konieczny, stopniu ubezwłasnowolnić pacjenta. Lekarz wie lepiej (niż sam pacjent), co należy przedsięwziąć, aby doprowadzić do wyleczenia (ewentualnie do zmniejszenia bólu). Nie oznacza to jednak, że może swoją wiedzę specjalistyczną rzutować poza sferę medyczną, stwierdzając co tak naprawdę jest dla pacjenta (jako człowieka) dobre.

Zakończenie

Wniosek, za którym starałem się argumentować, można sformułować tak: ponieważ lekarz więcej może, lekarzowi mniej wolno! Szczególnie ostro widać ten problem w sytuacjach udzielania pacjentom informacji o stanie zdrowia. Błędem jest jakiekolwiek przekraczanie władzy lekarskiej, płynącej zarówno z wiedzy jak i z roli społecznej. Ponieważ autonomia pacjenta jest już i tak, poprzez fakt choroby, ograniczona, nie należy jej (poza wyjątkowymi wypadkami) ograniczać jeszcze bardziej.

Jarosław Kucharski

Kłamstwo lekarza a kłamstwo pacjenta
Autonomia lekarza a autonomia pacjenta
Groźne „tak naprawdę”
Zakończenie

powrót