Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

Kilka uwag o przedmiocie sporu

Piotr Gutowski

O wspólnej płaszczyźnie i wadze sporu. Obiektywnym kryterium możliwości logicznej i zarazem minimalnym kryterium racjonalności jest niesprzeczność. Podmiotowym, a więc bardziej subiektywnym kryterium uznawania czegoś za logicznie możliwe - stosowanym wówczas, gdy nie możemy łatwo „dostrzec” sprzeczności bądź niesprzeczności - jest wyobrażalność lub szerzej pojmowalność. Uznajmy, że te wszystkie sytuacje, które zdolni jesteśmy pojąć (przy założeniu, że umiemy odróżnić to, co pojmujemy od tego, co wydaje się nam, że pojmujemy) są możliwe epistemicznie i jako takie są też możliwe logicznie. Mogą być jednak i takie sytuacje, których pojąć nie jesteśmy w stanie, a są logicznie możliwe. Ponieważ zdolni jesteśmy pojąć sytuację istnienia jedynego Boga (przy każdym z wielu jego pojęć, które są wewnętrznie spójne), istnienia jedynego złośliwego ducha czy nieistnienia jedynego Boga, to wszystkie one (a w istocie znacznie więcej, bo każde odmienne pojęcie Boga czy złośliwego ducha generuje nową możliwość) wydają się epistemicznie możliwe.

W tym miejscu zaprotestowaliby orędownicy apriorycznych dowodów na istnienie Boga, którzy formułują konkluzję, zgodnie z którą Bóg nie może nie istnieć, a więc twierdzą także, że jego nieistnienie jest niepojmowalne. Zastrzeżenie to dałoby się wyrazić przez wprowadzenie rozróżnienia między tym, co pojmujemy, a tym, co jedynie wydaje nam się, że pojmujemy i przez stwierdzenie, że nie wszystko, co wydaje się nam, że pojmujemy, jest pojmowalne. Biorąc pod uwagę to hipotetyczne zastrzeżenie trzeba odróżnić mocniejszy i słabszy sens pojęcia epistemicznej możliwości: pierwsze wyznaczone byłoby przez pojęcie pojmowalności, a drugie przez pojęcie tego, co jawi nam się jako pojmowalne. Sądzę, że wszystkie strony sporu powinny zgodzić się przynajmniej na to, że wspomniane wyżej sytuacje są możliwe epistemicznie w drugim z wyróżnionych sensów.

Nie mogą one jednak być jednocześnie zrealizowane ontycznie, a być może nie są też wszystkie możliwe logicznie, a nawet epistemicznie (w pierwszym znaczeniu „możliwości epistemicznej”). W związku z tym, wbrew twierdzeniu prof. Chwedeńczuka, dyskusja dotycząca istnienia Boga nie jest w żadnym razie ziemią jałową. Przedmiot sporu jest doniosły w sensie teoretycznym, bo mamy do czynienia z autentyczną rozbieżnością poznawczą, która dodatkowo ma ważny wymiar praktyczny. Bliższe prawdy wydaje mi się twierdzenie przeciwne do tego, którego broni prof. Chwedeńczuk. Szeroko pojęte zagadnienie istnienia Boga jest w istocie centralne dla całej naszej dyscypliny. Bardzo często techniczne rozważania np. w epistemologii, etyce czy filozofii nauki, pozornie tylko nie są powiązane z tą kwestią. W istocie jednak kierunek proponowanych rozwiązań wyznaczony jest zwykle przez przyjęte rozwiązanie zagadnienia istnienia Boga.

Religijne versus filozoficzne pojęcie Boga. Podobnie jak prof. Woleński uważam, że zwolennicy racjonalnego dowodzenia istnienia Boga zbyt mało uwagi poświęcają zagadnieniu pojęcia Boga. Chodzi mi nie tylko o wewnętrzną spójność atrybutów boskich, ani o ich spójność z naszym doświadczeniem (np. wolności czy zła), ale także o sens, jaki nadają oni takim nazwom owych atrybutów jak „doskonały”, „nieskończony”, „wszechmocny”, „dobry”. Nie sądzę, aby istniała jakaś prosta droga prowadząca od filozoficznego, treściowo ubogiego pojęcia Boga, jakie występuje w tych dowodach do bogatych treściowo pojęć Boga, z jakimi mamy do czynienia w religiach. Argument tajemnicy nie jest tu przekonujący, dlatego, że może być on użyty dla uzasadnienia spójności bardzo różniących się między sobą religijnych koncepcji Boga z filozoficznym pojęciem Boga (nie wynika z tego jednak, że nie istnieją przekonujące sposoby użycia tego argumentu). Warto wskazać choćby jedną rozbieżność, jaka zachodzi między Bogiem czy może raczej Absolutem filozofów, a Bogiem religii. Otóż zwolennik pierwszego ma poważny problem z istnieniem zła w świecie, zwłaszcza tzw. zła naturalnego. Natomiast dla wyznawcy Boga Abrahama, Izaaka i Jakuba, zwłaszcza chrześcijanina, problem ten w ogóle nie istnieje. Chrześcijanin wskazuje na postać wcielonego, cierpiącego, ukrzyżowanego Boga i z pokorą oraz nadzieją przyjmuje cierpienie, które go spotyka. I jeden i drugi ostatecznie użyje pewnie argumentu tajemnicy w odniesieniu do faktu zła, ale jedynie w przypadku człowieka religijnego argument ten będzie miał jakiekolwiek pozory intelektualnej uczciwości.

Powstaje więc pytanie, czy warto w ogóle dowodzić istnienia Boga, albo nawet tylko konstruować pojęcie Boga, który nie radzi sobie takimi problemami jak zło (i z wieloma innymi), skoro dysponujemy pojęciem Boga, który zło przezwycięża? Sprawa jest złożona. Musimy bowiem zdawać sobie sprawę z tego, że w dzisiejszej religijnej idei Boga jest już z wiele elementów pochodzących z filozoficznej idei Boga. Ich obecność rodzi z jednej strony pewne aporie, np. niekiedy chrześcijanie skłonni są pojmować opatrzność tak, jak filozofowie pojmują boską wszechmoc i wszechwiedzę, a wówczas powstaje nie tylko problem wolności, ale i odpowiedzialności Boga za zło. Z drugiej jednak strony obecność w religii idei filozoficznych wytwarza przestrzeń, w której może toczyć się racjonalna dyskusja o kwestiach ściśle religijnych. Napięcie między filozoficzną i religijną ideą Boga nie jest więc niekorzystne dla religii i związanych z nią teologii. Dzięki niemu ludzie religijni coraz lepiej uświadamiają sobie, jaki sens powinniśmy nadać słowu „Bóg”. Uważam, że proces ten wcale się nie skończył, tzn. ciągle nie mamy w pełni ukonstytuowanego, religijnego pojęcia Boga. Czy więc to pojęcie, którym obecnie dysponujemy, np. w obrębie chrześcijaństwa może być już podstawą do formułowania jakichkolwiek argumentów za istnieniem Boga?

Propozycja innego podejścia. Nie widzę możliwości skonstruowania przekonujących dowodów bezpośrednich, w rodzaju tych, które dotąd proponowano w filozofii. Można jednak próbować argumentacji pośredniej, wychodzącej od pełnych religii, które angażując określoną koncepcję Boga współtworzą określone kultury czy tradycje. Być może analiza zdolności radzenia sobie tych kultur z wielorakimi problemami, np. z potrzebami ludzi, z rozwojem nauki, z wyzwaniami moralnymi, społecznymi pozwoliłaby na uprawdopodobnienie twierdzenia, że jedne koncepcje Boga mają większą „moc” eksplanacyjną i „moc” do tworzenia bardziej ludzkiej kultury niż inne. Tego rodzaju analizy musiałaby także zbadać tradycję, a może kilka różnych tradycji, ateistycznych i agnostycznych pod kątem ich zdolności do radzenia sobie z tymi samymi problemami. Rezultatem takich analiz nie byłaby teza o istnieniu lub nieistnieniu Boga, ale teza o „wyższości” pewnego typu tradycji nad innymi tradycjami i być może także teza o „wyższości” pewnego pojęcia Boga nad innymi pojęciami Boga oraz nad tezą ateistyczną. Taka wiedza pozwalałaby już na racjonalne uzasadnienie mojej decyzji, aby raczej wierzyć w istnienie Boga pewnej religii, niż nie wierzyć w żadnego Boga lub w Boga innej religii. Myślę, że byłaby ona dla nas bardziej wartościowa niż np. teza o istnieniu Pierwszej Przyczyny.

Tego rodzaju historyczne analizy narażone są na wiele trudności: od tych związanych z wyodrębnieniem poszczególnych tradycji, aż do kłopotów z zapewnieniem neutralności i obiektywności badań. Sytuacja nie jest tu jednak gorsza, niż w przypadku przedsięwzięcia dowodzenia istnienia czy nieistnienia Boga w sposób bezpośredni.

Piotr Gutowski
Wydział Filozofii KUL
Al. Racławickie 14
20-950 Lublin
gutowski@kul.lublin.pl

O wspólnej płaszczyźnie i wadze sporu
Religijne versus filozoficzne pojęcie Boga
Propozycja innego podejścia

powrót