Krzysztof Saja

J.Wojtysiak wysunął tezę, iż w oparciu o takie fenomeny moralności jak powszechność, obiektywność i bezwarunkowość można uzasadnić tezę, iż stanowisko metaetycznego teizmu ma najwięcej zalet. Nawet jeśli zgodzimy się jednak, iż powyższe trzy cechy etyki są prawdziwe (w co bardzo zasadnie można wątpić), oraz że najlepiej ujmuje i wyjaśnia je stanowisko teistyczne (w co wątpić można równie zasadnie), nie uda nam się udowodnić tezy, że etyka teistyczna jest najlepsza. Problem polega na tym, iż Wojtysiak z bogatego zbioru ważnych fenomenów etycznych wybrał te, z którymi teizm radzi sobie najlepiej, nie uwzględniając wielu innych. Poza tym ocena podejścia etycznego nie może być zdeterminowana jedynie skutecznością wyjaśniania fenomenów moralności. Ważne są również kryteria pragmatyczne i metodologiczne. Pierwsze zakreślone są przez nadzieje i zadania, które pokłada się w etyce - etyka nie jest przecież metafizyką czy antropologią moralną, ale przede wszystkim filozofią praktyczną; drugie związane są z najlepszymi sposobami rozwiązywania problemów etycznych oraz założeniami, które się przyjmuje. Teoria metaetyczna powinna bowiem pasować do budzących zaufanie założeń filozofii oraz innych dziedzin dociekań, włączając w to naukę.

Jako najważniejsze kryteria oceny teorii etycznej wymienia się następujące:

I. Warunki pragmatyczne (część z nich znaleźć można w R.M.Hare, Sorting Out Ethics, Clarendon Press, Oxford 1997)

1. Rozwiązania metaetyczne powinny móc być podzielane przez każdą ze stron dyskusji etycznej, dlatego też muszą być one wolne od jakichkolwiek materialnych czy spornych założeń światopoglądowych.
2. Dobra teoria powinna dostarczać metody rozwiązywania dylematów moralnych, rozstrzygać konflikty obowiązków.
3. Teoria moralna powinna pozwalać rozwiązać przynajmniej niektóre praktyczne problemy moralne za pomocą argumentów i dyskusji, powinna także za pomocą argumentów spełniać swoją funkcję społeczną, którą jest godzenie sprzecznych interesów i stanowisk.
4. Dobra teoria moralna powinna stanowić całościową narrację, która potrafi usensownić życie i nadać mu kierunek.
5. Uznanie sądu moralnego powinno być zarazem racją do działania. Kryterium to w konsekwencji oznacza, iż dobra teoria powinna być internalistyczna.
6. Dobra teoria etyczna powinna traktować spory moralne jako autentyczne spory normatywne, a nie dyskusje np. na temat znaczeń.
7. Pomiędzy sądami moralnymi powinny zachodzić relacje logiczne (np. sprzeczność, wynikanie, rozłączność, itd.).

II. Warunki fenomenologii moralnej. (zob.M.Timmons, Morality Without Foundations. A Defense of Ethical Contextualism, Oxford University Press, New York 1999) Teoria metaetyczna powinna, jeśli to możliwe, wyjaśnić i obronić tak wiele głęboko zakorzenionych aspektów myślenia i dyskursu moralnego - fenomenów moralności - jak to tylko możliwe. Wśród nich znaleźć można takie fenomeny jak:

1. Sądy moralne standardowo wypowiadane są w trybie oznajmującym, mają formę stwierdzeń i wydają się wyrażać autentyczne przekonania.
2. Sądy moralne mogą być prawdziwe lub fałszywe i faktycznie wiele z nich jest prawdziwych.3. Mogą istnieć głębokie moralne różnice poglądów - włączając w to różnice pomiędzy fundamentalnymi moralnymi przekonaniami i zasadami.
4. Sądy moralne kierują naszym zachowaniem; charakterystyczne dla nich jest to, iż motywują nas do działania.
5. Sądy moralne bazują na autorytecie rozumu. Oceny wydajemy w oparciu o racje.
6. Sądy moralne dotyczą ważnych i podstawowych zagadnień naszego życia, podczas gdy, na przykład, sądy estetyczne czy reguły etykiety są, generalnie rzecz ujmując, kwestią mniejszej wagi.

Do tego zbioru dodać można również za Wojtysiakiem:

7. Normy moralne są powszechne, obiektywne i bezwarunkowe.

III. Warunki metodologiczne (zob.M.Timmons, Morality...)

1. Ontologicznie pierwotne są wszystkie te byty (własności, fakty, itd.), które są przedmiotem nauki.
2. Każdy dyskurs pozanaukowy musi być dostosowany do naukowego (naturalistycznego) obrazu świata.
3. Wiedza i uzasadnienie związane z dyskursem pozanaukowym muszą być zgodne z naturalistycznym sposobem wyjaśniania, którego używamy gdy zastanawiamy się nad poznawczym dostępem, wiedzą czy uzasadnieniem przekonań na temat naturalnego świata fizycznego.

Z pewnością do powyższego zbioru dodać można inne kryteria, część z nich natomiast należałoby odrzucić. Wokół większości z nich trwa metaetyczna dyskusja. Wstępna ocena teizmu prowadzi jednak do wniosku, iż stanowisko to największy problem może mieć z wyjaśnieniem praktycznych aspiracji etyki, które wymagają neutralności światopoglądowej (tego, czy Bóg istnieje czy nie), minimalizmu przy przyjmowaniu założeń oraz internalizmu motywacyjnego (zob. pierwszy głos P.Łukowa). Nie wydaje się, aby opierając się na Boskich nakazach można było prowadzić etyczny dialog międzykulturowy czy przekonać osobę niewierzącą, iż homoseksualizm czy antykoncepcja są niemoralne. Nie jest chyba przypadkiem, że to nie etyki uzasadniane religijnie stanowią awangardę w uzgadnianiu podstawowych praw człowieka.

Krzysztof Saja