Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

Jak rozstrzygnąć problem istnienia Boga?

Jacek Wojtysiak

Dzień Pański

Z góry przepraszam, że mój dzisiejszy głos w debacie będzie niepełny (nie uwzględnię też wszystkich wczorajszych wypowiedzi – niech mi wybaczy zwł. Doktor Marek Pepliński). Jednak dziś jest niedziela, więc jako religijny teista powinienem poświęcić czas Bogu, Rodzinie i wypoczynkowi. Zresztą w tym ujawnia się (podkreślona wczoraj przez Profesora Piotra Gutowskiego) pragmatyczny walor religii – gdyby nie ona, oślepłbym, ślęcząc nieustannie przed komputerem. Obecnie ustosunkuję się do krytyki moich argumentów teistycznych, przeprowadzonej wczoraj przez Profesora Jana Woleńskiego. Przy okazji nawiążę do wczorajszych wypowiedzi Profesora Ireneusza Ziemińskiego oraz Pana Marka Maziarza. (Jeśli się uda, to może dorzucę później głos podsumowujący całość debaty, ze szczególnym uwzględnieniem wypowiedzi Profesorów Bohdana Chwedeńczuka oraz Gutowskiego. Pomijam sprostowanie kilku moich nieścisłości i literówek).

Technologia zbijania

Być może moje argumenty sprowadzają się – jak mówi Profesor Woleński – do „podania zbioru zdań, z których wynika, że istnieje jedyny [osobowy] byt konieczny.” Sądzę, że nawet tyle – to dużo. Dzięki temu przynajmniej wiemy, pod jakimi warunkami możemy uznać tezę teistyczną. Zresztą wiele argumentów filozoficznych ma taki charakter. Umożliwia to racjonalną dyskusję, gdyż spór o określoną tezę filozoficzną staje się w ten sposób wspólnym badaniem, czy prawdziwe są (jakoś testowalne) przesłanki, z których można ją wyprowadzić.

Rad bym był, gdyby mój Adwersarz postępował podobnie jak ja, wyraźnie określając, co zakłada jego stanowisko. Tymczasem Woleński woli ograniczać się do zbijania twierdzeń przeciwnika i manipulowania (to modne słowo w naszej dyskusji!) możliwościami w zależności od potrzeby. Oto przykłady:

ponoć powszechna zasada racji nie jest dobrze uzasadniona, ale czy Woleński potrafi uzasadnić twierdzenie przeciwne?

podobno nie wykluczono ciągu w nieskończoność, ale czy Woleński ma jakiś pozytywny argument za tym, że ów ciąg realnie istnieje?

rzekomo może istnieć wiele bytów koniecznych, ale Woleński nie podał żadnego „dowodu” tej możliwości, ani nie oszacował jej (jak się wyraża) pragmatycznej wartości;

w uzasadnieniu osobowego charakteru bytu koniecznego miałem popełnić dwa błędy, jednak pierwszy został błędnie zidentyfikowany (zob. niżej – punkt 4) Proste racje), a drugi wcale; poza tym Woleński nawet nie kiwnął palcem, by obronić zdanie: „jeśli istnieje byt konieczny, to jest bytem nieosobowym (w sensie naturalistycznym lub nomologicznym)”.

Staram się zrozumieć, o co prosi mnie Woleński, dlaczego nie godzi się na moją argumentację, ale na co godzi się Woleński? Ja przynajmniej podałem moje tezy i argumenty za nimi. Skoro Woleński sam przyznaje, że nie posiada doskonalej ontologii, czemu z taką lekkością zbija ontologię cudzą? Czemu jest pewny czyjegoś fałszu, nie mówiąc, jaka jest prawda? Woleński zarzuca różnym teistom razem wziętym, że bronią teizmu w różny sposób – na podstawie prima facie niezgodnych ze sobą przesłanek, czy jednak sam by się nie rozszczepił na kilku różnych Woleńskich, którzy we wszelki możliwy sposób zbijaliby tezę przeciwników?

Test rozstrzygający

Proszę Profesora Woleńskiego i wszystkich Czytelników o przeprowadzenie następującego eksperymentu myślowego. Pomyślcie Państwo, że stoi przed Wami tabela z alternatywnymi tezami (zob. niżej). Pomyślcie, że macie rozważyć każdą z tych alternatyw i nie wiecie, że wiąże się to z problemem istnienia Boga. Pomyślcie też, że (zachowując zasadę niesprzeczności) przy każdym członie każdej alternatywy musicie postawić znak „1” albo „0” i że musicie się w tym kierować Waszą aktualną wiedzą lub najlepszymi dostępnymi Wam (i możliwymi w tym przypadku do zrealizowania) standardami racjonalności (standardami, które stosujecie, gdy musicie rozstrzygnąć o wartości logicznej jakiejś tezy). W ten sposób przynajmniej ujawnicie Wasze (jakoś uzasadnione) przekonania na temat kilku spraw, a w konsekwencji na temat istnienia lub nieistnienia bytu koniecznego (przynajmniej wg podanej przez mnie przedwczoraj charakterystyki).

Przypominam wchodzące w grę tezy (ich sprecyzowanie – zob. mój główny tekst piątkowy II. 2.2.-2.3), można je zresztą przeformułować na pytania rozstrzygnięcia:

czy (1a) słaba zasada racji obowiązuje wszystkie byty przygodne, czy (1b) nie?

czy (2a) łańcuch racji ciągnie się w nieskończoność, czy (2b) nie?

czy (3a) hipotetyczny byt konieczny jest jedyny, czy (3b) nie?

czy (4a) hipotetyczny byt konieczny jest osobowy, czy (4b) nie?

Profesor Ziemiński prosi mnie o określenie, na czym miałoby polegać neutralne świadectwo rozstrzygające kwestię Boga. Odpowiadam (na inne jego pytania nie wprost odpowiedziałem wczoraj): na przykład na danych rozstrzygających powyższe pytania. Jeśli pozwolą nam one (przynajmniej dzięki większemu prawdopodobieństwu) po lewej stronie tych alternatyw wstawić jedynki, a po prawej – zera, problem zostanie rozstrzygnięty pozytywnie; w każdym zaś innym przypadku (wystarczy, że „0” będzie gdzieś raz po lewej stronie) – negatywnie. Czy posiadamy te dane? – to już odrębny problem.

Dodam, że być może wolno z powyższej tabeli usunąć pytanie o łańcuch, wtedy jednak z góry godzimy się na jego ewentualne istnienie. I wchodzimy tak w skomplikowany problem ontycznego statusu ewentualnego łańcucha (choć i tak trudno go pojąć jako byt konieczny, raczej jest on po prostu zbiorem o nieskończonej liczbie elementów) oraz musimy tak przeformułować zasadę racji, by stosowała się także do łańcucha (np. by niepustość wspomnianego zbioru lub sam ów zbiór również wymagały racji, ale przez to zasada mogłaby się wydawać mniej oczywista). Zastrzegam też (w czym np. Profesor Ziemiński ma rację), że w argumentach za istnieniem Boga (poza argumentem ontologicznym) bez jakiejś zasady racji się nie obędziemy. Wbrew deklaracji Profesora Stanisława Judyckiego (dosłownie odczytanej przez Profesora Woleńskiego, stąd jego pomysł skłócenia teistów) w jego argumencie występuje intuicyjnie wprowadzona (i bezpośrednio uzasadniona) pewna wersja zasady racji: dla każdego istniejącego bytu, który nie jest limitowany przez nicość, zachodzi warunek jego możliwości (by uniknąć zarzutu Woleńskiego, powiedziałbym raczej: warunek konieczny jego istnienia).

Proste racje

Niżej podaję kilka szczegółów wyjaśniających (głównie dotyczących problemu racji), które zbijają ciosy zadane przez Woleńskiego mojej argumentacji.

1. Rację określiłem tylko jako (niezwrotny, a więc zewnętrzny) warunek konieczny, gdyż takim (odpowiednio i różnorako spartykularyzowanym) pojęciem racji operujemy w naukach szczegółowych. Czy nauki nie ustalają warunków koniecznych (a czasem nawet wystarczających) określonych rzeczy i zjawisk? Czy nauka nie pełni funkcji eksplanacyjnej? Panie Profesorze, nie mogę uwierzyć, że właśnie Pan temu zaprzecza! Filozofia tylko uogólnia niemetaforycznie pojętą, empiryczną i niemętną zasadę racji stosowaną w naukach?

2. Dlaczego powyższa zasada racji dotyczy tylko bytów przygodnych? – bo byt konieczny jej nie potrzebuje. Zgodnie z Pańska sugestią podumałem nad tym – i nie mogłem pojąć bytu przygodnego bez racji; natomiast byt konieczny mogę pomyśleć jedynie bez (zewnętrznej) racji. Podumajmy razem.

3. Skoro mogą istnieć różne byty konieczne, dlaczego nie poda Pan kryterium ich różnicowania (czym one by się od siebie różniły?)?

4. W sprawie „wyjątkowo marnego argumentu”: Pański zarzut byłby słuszny, gdybym określił rację jako warunek wystarczający – ja zaś ją (wyraźnie!) określiłem jako warunek konieczny. Stąd przygodny akt (np. stwórczej) woli Boga ma swą rację – warunkiem koniecznym (za)istnienia tego aktu jest Bóg (istnienie Boga). (Zresztą na użytek argumentu sugerowałem założenie ograniczenia stosowania zasady racji do konkretów, a nie do aktów, stanów rzecz itp.).

Kilka ogniw nieszczęsnego łańcucha

Serdecznie dziękuję Profesorowi Woleńskiemu oraz Panu Markowi Maziarzowi za zwrócenie uwagi na trudności mojej argumentacji przeciw nieskończoności łańcucha. Szczególnie ciekawe są tu uwagi Pana Maziarza związane z fizyką.

Zdawałem sobie sprawę, że problem prawdziwości pierwszej przesłanki pierwszego mojego argumentu antyinfinitystycznego nie jest taki prosty. Dlatego napisałem tylko „jest rozsądnie przyjąć poprzednik”. Zresztą większe wątpliwości mam co do kwestii „skwantowania czasoprzestrzeni” (którą da się ominąć przez odpowiednią definicję istniejącego konkretu materialnego), niż kwestii czasoprzestrzennej skończoności Wszechświata. Kierowałem się tu właśnie sugestią wspomnianego przez Maziarza Księdza Profesora Michała Hellera, który nazywa modele Wszechświata przed progiem Plancka „modelami zabawkowymi”. Wszechświat naszej wiedzy kończy się na nim, reszta – to chyba na razie tylko spekulacje. Co do Hawkinga, to wydaje mi się, że jego koncepcja zakłada jakiś nomologiczny absolut (świat jest wyznaczany – z konieczności? – do istnienia przez prawa). Uważam jednak, że pojęcie nomologicznego bytu koniecznego prowadzi do poważnych kłopotów ontologicznych (pisałem o tym w piątek – II.2.4.4.). Czy Hawking wypowiada się na powyższy temat jeszcze jako fizyk, czy już jako metafizyk? Chyba to drugie, ale wtedy nie jest to, nie tylko moim zdaniem, udana metafizyka.

Przy okazji kwestia ogólniejsza. Maziarz pyta: jak się moje argumenty mają do fizyki? Powiem tyle: faktycznie określiłem tylko strukturalne zarysy pewnych argumentów (które mogą go jako fizyka interesować) – kosmologicznego i teleologicznego (lepiej: z racjonalności). Współpracę między filozofami a fizykami widzę w taki sposób, że filozofowie formułują strukturalne zarysy tych (i podobnych, dotyczących także innych spraw) argumentów oraz badają ich formalną wartość logiczną i zgodność przesłanek ze zdrowym rozsądkiem. Następnie konsultują to z fizykami, którzy ewentualnie ilustrują lub testują te przesłanki posiadanym przez siebie materiałem. Wydaje mi się, że teza o skończoności czasoprzestrzennej Wszechświata przynajmniej nie została dotąd przez fizyków obalona (a przez jakiś czas była wśród fizyków bardzo „popularna”), natomiast teza o racjonalności świata ma sporo zwolenników wśród (zwłaszcza filozofujących) fizyków. Np. Ksiądz Heller w różny, bogaty sposób ukazuje prawdziwość tej tezy, ja zaś skupiłem się tylko na pewnej strukturze argumentacyjnej. Sądzę, że struktury głównych poprawnych argumentów za istnieniem Boga nie zmieniły się od czasów starożytności. Zmienia się tylko materiał teoretyczno-empiryczny, za pomocą którego wspomniane argumenty ilustrujemy i testujemy (np. w kwestii racjonalności świata kiedyś mówiło się o pitagorejskiej harmonii, dziś zaś wprost dyskutuje się problem matematyczności świata, zasady antropicznej czy „delikatnego dostrojenia”).

Podkreślę przy tym, że wartość pewnych argumentów (np. ontologicznego) lub niektórych ich wersji (np. kosmologicznego w wersji egzystencjalnej) nie zależy w żadnym stopniu od fizyki lub jakiejkolwiek innej nauki empirycznej. Tylko w jednym z pięciu moich uzasadnień antyinfinityzmu odwołuję się do fizyki, pozostałe uzasadniania i kroki mojej argumentacji kosmologicznej są „niefizyklane” – choć przyjęta przeze mnie banalna zasada racji jest jakoś w banalnym sensie przez fizykę potwierdzana.

I jeszcze dwa małe wyjaśnienia Profesorowi Woleńskiemu w sprawie innych ogniw argumentacji antyinfinitystycznej.

1. Na tyle znam teorię mnogości, że wiem, iż „dodanie skończonej ilości elementów nie zmienia przecież mocy zbioru nieskończonego”. Ale czy nie jest to tylko dobra konstrukcja matematyczna pozbawiona bezpośredniego odniesienia do świata realnego? Czy jest rozsądne przyjąć, że świat realny jest „hotelem Hilberta”, który wciąż przyjmuje nowych gości (nowe byty), ale ich liczba się nie zmienia?

2. Praktycznie zawsze (lub najczęściej) dysponujemy względem naszych przekonań tylko uzasadnieniem częściowym. Problem jednak polega na tym, czy pełne efektywne uzasadnienie jest w ogóle możliwe. Jeśli przyjmie się ciąg w nieskończoność – to nie. Chyba, że istnieje nieskończony umysł poznający... – ale tu muszę się zatrzymać, gdyż wyskoczy mi kolejny (w stylu Plantingi) argument za istnieniem Boga: argument z istnienia teorii mnogości.

Samorodne normy

Na koniec – krótko o moralności.

1. Jeśli założenie „istnieją bezwzględne powinności moralne” jest fałszywe lub kontrowersyjne, to dlaczego Profesor Woleński skonstruował Malissimusa? Dlaczego niepokoi go tak bardzo moralne zło obecne w świecie? Czy tylko ze względów utylitarnych – z obawy o własną osobę? Zabijanie niewinnego człowieka jest złem – bez względu na to, czy zabijanie lub niezabijanie przynosi komuś korzyść lub nie.

2) Woleński pisze: „nie ma sprzeczności pomiędzy istnieniem absolutnych powinności a brakiem osoby, która je stworzyła”. Byłbym jednak wdzięczny, gdyby Woleński podał mi jakąś normę, która powstała bez żadnej tworzącej ją osoby. Na pewno tak nie jest w dziedzinie prawa. Dlaczego tak nie ma być w dziedzinie moralności? Jeśli moralność jest względna, to stanowią ją ludzie, jeśli zaś bezwzględna – to (ostatecznie) Bóg. Jakiekolwiek teorie prawa naturalnego nie mogą zmienić tej alternatywy.

Bracia Nie-Teiści

Obawiam się, że nie uda mi się napisać podsumowania debaty, dlatego teraz poprzestanę na podziękowaniach. Dziękuję Wszystkim za frapującą dyskusję. Jako teista szukam wszędzie śladów mądrego i dobrego Boga. Nie spodziewałem się jednak, że znajdę ich aż tyle w pełnych racjonalności i życzliwości wypowiedziach Braci Nie-Teistów. Za to Im (i Teistom także) oraz Bogu dziękuję.

Jacek Wojtysiak

Dzień Pański
Technologia zbijania
Test rozstrzygający
Proste racje
Kilka ogniw nieszczęsnego łańcucha
Samorodne normy
Bracia Nie-Teiści

powrót