Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

W sprawie Malissimusa, religii i „początku”
(kilka teologii nie tylko dla Profesora Jana Woleńskiego)

Jacek Wojtysiak

Rozejm

Przyglądając się głosom z piątkowej debaty, zauważyłem, że popełniłem błąd, koncentrując się na polemice z Profesorem Ireneuszem Ziemińskim. Znalazł się on (do czego się nieładnie przyczyniłem) między młotem teistów a kowadłem nie-teistów; a walka na dwa fronty wymaga nie tylko talentu, ale i nie lada wysiłku (za które Ziemińskiego szczerze podziwiam). Ogłaszam więc rozejm z Ziemińskim, tym bardziej, że został on posądzony o kryptoteizm lub postawę proteistyczną. Być może należy on do mojego obozu i dla zmylenia przeciwnika pozorował uzasadnienie sceptycyzmu (skoro go nie uzasadnił), by potem znakomicie obalać zarzuty nie-teistów. Przejdźmy więc do innych spraw.

Malissimus contra Existentialissimus

Z wczorajszych głosów najbardziej zafrapował mnie ostatni akapit tekstu Profesora Jana Woleńskiego O jakim Bogu mowa? Zaproponował on w nim teologię Malissimusa. Mam do niej jednak kilka zastrzeżeń.

Woleński wymaga od teistów, by ich pojęcie Boga było jednoznaczne, zupełne (lub przynajmniej wystarczająco dookreślone) i spójne (najlepiej z dowodem spójności). Jednak zaprojektowane przez niego pojęcie Malissimusa nie spełnia tych warunków. Nie jest jasne, w jakim znaczeniu Malissimus jest zły – czy np. zły w sensie absolutnej moralności (przez kogo ustanowionej?), czy np. w sensie utylitarnym (dla nas ludzi). Nie wiadomo też o wielu cechach (np. cielesności), czy można je Malissimusowi przypisać. Co więcej, można przypuszczać, że pojęcie Malissimusa jest niespójne: jeśli Malissimus jest najgorszy z możliwych, to można sobie pomyśleć gorszą istotę (np. taką, która dodatkowo karze i wymaga czci w postaci ofiar z ludzi); jeśli Malissimus jest tylko faktualnie najgorszy, to można wskazać na ziemi (realnie istniejące) istoty gorsze, np. Hitlera lub Stalina, którzy bezpośrednio wymordowali miliony ludzi.

Rozumiem, że pojęcie Malissimusa jest tylko ironicznie wprowadzoną karykaturą pojęcia Boga. Stąd wyzwanie dla teistów, by „w oparciu o argumenty czysto filozoficzne” „rozstrzygnęli, że istnieje K-Bóg (lub nawet Bóg jakiejkolwiek z wielkich religii monoteistycznych), a nie Malissimus”. Oto moja odpowiedź.

Jeśli jest sprawny argument ontologiczny lub kosmologiczny (najlepiej w wersji egzystencjalnej), to istnieje byt konieczny (lub więcej – byt absolutny) – byt, który nie może nie istnieć. Nazwijmy go Existentialissimusem. Według wielkich religii monoteistycznych Bóg jest (identyczny z) Existentialissimusem, bowiem w istocie tylko Existentialissimus może stwarzać z nicości. Malissimus nie może być jednak (identyczny z) Existentialissimusem – nie może być bytem koniecznym czy absolutnym. Choćby z tego względu, że byt konieczny jest bytem nieuwarunkowanym (por. mój wczorajszy pierwszy tekst II.2.4.3.), a więc i samowystarczalnym – skoro nie może nie istnieć, to niczego nie potrzebuje do swego istnienia. Nie potrzebuje więc też i demonstrować się. A taki przecież miałby być Malissimus. Stąd jeśli istnieje Existentialissimus (Bóg, jakim Go pojmują wielkie religie monoteistyczne i niektóre wielkie systemy metafizyki Zachodu) lub Malissimus, to istnieje Existentialissimus. Tradycyjne teologie, a zwłaszcza teologia chrześcijańska, podkreślają, że Bóg nie musiał stwarzać świata, nie musiał się też demonstrować. Nie istniała (nie istnieje) bowiem żadna zewnętrzna przyczyna ani żadna wewnętrzna potrzeba, która by Go do tego determinowała. Stworzył, bo chciał. Chrześcijaństwo głosi, że m.in. na tym polega dobroć Boga – nie musiał i nie potrzebował stworzyć, a stworzył. Niejako więc podzielił się z innymi swoim istnieniem (lub inaczej: stwórczo obdarował nim innych).

Pomijam tu inne argumenty antymalumitystyczne, zakładające mniej oczywiste, aczkolwiek wiarygodne przesłanki, np. że dobro ontyczne jest doskonałością, pozytywnością itp. (a zło brakiem, negatywnością) i że byt najwyższy musi być ontycznie dobry. Pomijam tu też kwestie prostoty tego bytu. Myślę, że „dalsze prowizorycznie niesprzeczne teologie”, jakie może zaproponować Woleński, również wikłają się w podobne jak wyżej, lub inne, trudności (o politeizmie, a więc i dualizmie, a także o panteizmie czy materializmie wspomniałem wczoraj – zob. jw. II.2.4.3.-2.4.4.). Ponieważ jednak ktoś mógłby z moich wczorajszych argumentów próbować wyprowadzić teologię „politeistyczną”, już teraz odeprę ten ewentualny zarzut.

Zarzut politeizmu

Otóż oprócz argumentu kosmologicznego i ontologicznego sformułowałem wczoraj argument teleologiczny, moralny i epistemologiczny, utożsamiając ze sobą (głównie ze względu na prostotę eksplanacyjną) byty postulowane przez każdy z nich. Istota mojej argumentacji polegała na postulowaniu w różnych aspektach czy w dziedzinach rzeczywistości bytu o wyróżnionym statusie, który wyjaśniałby odpowiednie dane (istnienie bytów przygodnych, racjonalność świata, absolutne obowiązywanie norm moralnych, występowanie wiedzy koniecznej lub harmonii między naszymi władzami poznawczymi a światem). Być może w ten sposób można formułować kolejne argumenty. Można do tego dodać, że w tej argumentacji centralne miejsce trzeba przypisać bytowi (bytowi koniecznemu), który wyjaśnia najbardziej fundamentalny i ogólny aspekt rzeczywistości (istnienie tego, co przygodne), a pozostałe argumenty należy traktować nie jako postulujące nowe byty, lecz jako dookreślające naturę bytu koniecznego.

Ktoś może jednak zarzucić, że mimo wszystko nie jest wykluczony politeizm. Czemu nie przyznać, że istnieje ontologiczny Bóg–Konieczność, metafizyczny Bóg–Stwórca, teleologiczny Bóg-Projektant, moralny Bóg-Prawodawca, epistemologiczny Bóg-Harmonista? Wykazałem już (zob. II.2.4.3. oraz wyżej), że istnieje dokładnie jeden Bóg–Konieczność i że jest on identyczny z Bogiem–Stwórcą. Jeśli tak, to pozostali Bogowie (o ile nie są identyczni z Bogiem-Stwórcą) muszą być stworzeni, nie są więc Bogami. Być może więc są jakimiś (pod)bogami lub większymi aniołami (jak może sugerowano by na podstawie niektórych świętych ksiąg lub pism neoplatończyków)? Raczej nie. Anioł-Projektant, jako ontycznie podległy Bogu-Stwórcy, mógłby wyjaśnić racjonalność świata, ale nie racjonalność samego siebie, podobnie podległy Anioł-Prawodawca (ewentualnie wyjaśniający powinności obowiązujące osoby niższe, ale nie jego samego) oraz podległy Anioł-Harmonista (ewentualnie wyjaśniający zgodność władz poznawczych bytów niższych ze światem, ale nie wyjaśniający zgodności z nim swego własnego poznania). Tylko więc Bóg-Stwórca może ostatecznie sam wyjaśniać nie tylko istnienie czegokolwiek poza nim, ale także jego racjonalność, moralność, poznanie. On wszak jedyny ma pełną moc stwarzania, porządkowania, nakazywania, umożliwiania poznania itd. (Nie wyklucza to jednak, że może istnieć upadły Anioł-Malissmus, którego istnienie wyjaśnia, dopuszczone przez Boga-Stwórcę, zło w świecie; Anioł ten jednak – jako podległy – w każdej chwili może zostać przez Boga unicestwiony, przemieniony lub pozbawiony swej mocy, co według niektórych interpretatorów świętych ksiąg na pewno się stanie).

Woleńskiego apologia religii

W tekście Woleńskiego O jakim Bogu mowa? szczególnie uderzyło mnie zdanie „pełny obraz Boga daje tylko teologia wyrastająca z jednej określonej religii” oraz deklaracja, że „jeśli ograniczamy się do [niespecyficznego dla danej religii] K-Boga, to dyskusja jest niezbyt interesująca”. Jest to wspaniała apologia religii: filozoficzne lub ogólnikowe pojęcie Boga jest tak ubogie, że jeśli chcemy je istotnie wzbogacić (choć nie w sposób zamknięty), musimy się odwołać do którejś z religii. Innymi słowy: musimy się odwołać do tego, co Bóg sam o sobie objawił. Wtedy nawet nie trzeba dowodu spójności pojęcia Boga, gdyż jego model sam siebie ujawnił (dowód taki dla K-Boga próbował podać Leibniz, twierdząc, że Bóg składa się tylko z pozytywnych i prostych, a więc nie mogących siebie wykluczać, jakości; zresztą przy ubogim pojęciu prostego Boga trudno wątpić w jego spójność).

Pojawia się jednak pytanie: skąd wiemy, czy i ewentualnie gdzie (jak) się Bóg objawił? Nie jest to temat niniejszej debaty. Jednak – wbrew Woleńskiemu – uważam, że jest możliwe (nie popadające w błędne koło) racjonalne rozpoznawanie Objawienia (czy racjonalny wybór religii). M.in. w tekście Wobec wielości religii: w obronie inkluzywizmu religijnego, który niedługo się ukaże, sformułowałem na swój prywatny użytek cztery kryteria, jakie musi spełniać tekst roszczący sobie pretensje do bycia nośnikiem Bożego Objawienia: musi zawierać wiarygodny przekaz o wydarzeniach radykalnie niezgodnych z prawami przyrody (np. zmartwychwstanie) i przypisywanych K-Bogu, jego treści muszą dać się (przynajmniej częściowo) doświadczyć (także dziś) w doświadczeniach religijnych (dlaczego nie np. Katarzyny Emmerich?), treści te muszą dać się uzgodnić z dobrze uzasadnionym zespołem twierdzeń o świecie i życiu oraz muszą być egzystencjalnie użyteczne (np. dodawać nam otuchy w cierpieniu). Z moich badań wynika, że kryteria te w największym stopniu spełnia tekst uznawany jako nośnik Objawienia chrześcijańskiego (czyli Pismo Św.).

Co do ostatnich dwóch wspomnianych wyżej kryteriów powiem tu tylko tyle: wprawdzie przekaz o Trójcy Św. i Wcieleniu nie bez trudności spełnia kryterium spójności, jednak jest on niezmiernie egzystencjalnie użyteczny. Można go (spójnie) zinterpretować jako przekaz o wewnętrznym życiu Boga, które polega na miłości, wyrażającej się na zewnątrz m.in. w tym, że (jak pisze Woleński) Bóg „posłał swego syna na śmierć, by odkupił wszystkie grzechy świata”. Jeśli wysłowimy to nieco inaczej – „Bóg stał się człowiekiem i przyjął (przyjmuje) na siebie wszystkie ludzkie grzechy i cierpienia (włącznie z bólem agonii), by przemienić je w wieczne szczęście” – to będziemy tu mieli nieco mniejszy „splot związanych z tym problemów”, a za to nieporównywalnie większe (od jakiegokolwiek nam znanego) źródło optymizmu.

Prośba o wyjaśnienie

Nie rozumiem, co miały we wczorajszym tekście Woleńskiego ilustrować cytaty z mojego artykułu z „Tygodnika Powszechnego”. Przecież wprost nie broniłem tam tezy, że „bardziej [...] wiemy, czym Bóg nie jest, aniżeli, czym jest”. Natomiast co do analogii teologii z fizyką: pewne kłopoty pojęciowe ma także tak ścisła nauka, jak fizyka. Wprawdzie jej pojęcia są ściśle operacyjnie określone, jednak obawiam się, że np. ze względu na to, iż niektóre byty postulowane przez fizykę zachowują się (np. dzięki różnego rodzaju nieoznaczonościom) niezgodnie ze zdrowym rozsądkiem, fizycy tak naprawdę bardziej wiedzą, „czym kwanty nie są niż czym są”. Gdyby od wszystkich pojęć, jakich używamy, rygorystycznie wymagać spełnienia podawanych przez Woleńskiego kryteriów, mielibyśmy trudności nie tylko z Bogiem czy z K-Bogiem.

Zatrzymam się jednak przy sprawie ważniejszej. Woleński rekonstruuje kilka ateistycznych hipotez dotyczących „początku i porządku w skali uniwersalnej”. Według niego świat mógł powstać „dzięki akcji kilku bytów, doskonalszych od naszego otoczenia, z których żaden nie jest najdoskonalszy, jednego lub kilku bytów cielesnych, z których wszystkie pozostają w ramach tego, co stworzyły itd. Mógł też [...] utworzyć się w wyniku procesów nieliniowych w sensie teorii chaosu”. W końcu stwierdza, że ateista może powiedzieć, iż wspomniany problem „go w ogóle nie obchodzi jako beznadziejny w założeniu i ograniczyć się do rozpatrywania spraw lokalnych”.

Moim zdaniem trzeba się na coś zdecydować: albo traktuje się fundamentalne pytanie metafizyczne, np. dlaczego istnieją (jakieś) byty przygodne, a nie żadne?, jako dyskutowalne, albo nie. Gdy zachodzi druga możliwość, ateista nie podejmuje pewnego problemu lub uważa go za bezsensowny. Jeśli jednak zachodzi pierwsza możliwość, to ateista (odrzucający istnienie koniecznego bytu osobowego, który może być tylko jeden!) ma trzy możliwości: albo istnieje nieosobowy, jedyny byt konieczny (ale to prowadzi do trudności, które wyłuszczyłem wczoraj w II.2.4.4.), albo istnieje nieskończony łańcuch bytów przygodnych (co wydaje się niewiarygodne), albo u początków (początku) istnieją jakieś byty przygodne, które nie mają swej racji – które po prostu ot tak sobie zaistniały. Nie wiem, za czym Woleński się opowiada.

Judycki contra Woleński

Postawmy sprawę prościej. Tak, jak ją ujął wczoraj S. Judycki w swym pierwszym apriorycznym dowodzie istnienia Boga (zob. punkt 3. Causa totalis jego tekstu), najbardziej plastycznym, jaki znam i najbardziej „ekumenicznym” – łączącym Platona z Tomaszem i Leibnizem. W myśl tego argumentu: albo istnienie czegokolwiek (zamiast nicości) jest nagim, niewyjaśnionym (wręcz niemożliwym) faktem, albo istnieje Bóg jako nieskończona (nie limitowana przez nicość) siła istnienia i siła stworzenia. Nie wiem, co Woleński wybiera, a chodzi mi tylko o to, by wyraźnie określił ostateczne konsekwencje swego stanowiska.

Jacek Wojtysiak

Rozejm
Malissimus contra Existentialissimus
Zarzut politeizmu
Woleńskiego apologia religii
Prośba o wyjaśnienie
Judycki contra Woleński

powrót