Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

Odpowiedź Profesorowi Ziemińskiemu

Stanisław Judycki

Bardzo dziękuję Profesorowi Ziemińskiemu za uwagi, które pozwoliły mi lepiej dostrzec słabości mojej argumentacji, a przynajmniej słabości pierwszego argumentu apriorycznego, lecz będę trwał przy swoim, nie z uporu i z chęci wygrania wymiany na argumenty, lecz z przekonania, że jednak da się sformułować dowód i osiągnąć absolutną pewność.

Zacznę od stwierdzenia, które nie pochodzi ode mnie, a mianowicie, że to, co nieskończone jest zbyt szlachetne, aby się narzucać. Jak to by miało wyglądać? Pewnego dnia niebo rozdarłoby się jak kartka papieru i zobaczylibyśmy, zajmującego cały horyzont, starszego pana z siwą brodą, który by na nas dobrotliwie spoglądał. Czy to byłyby te wystarczające świadectwa, których brakiem profesor Ziemiński motywuje swój sceptycyzm w dyskutowanej kwestii? Czy nawet w powyższej sytuacji ‘wytrawny’ sceptyk nie mógłby krzyknąć: fotomontaż, te dane mi nie wystarczają? Jakie dane byłyby wystarczające? Czy sceptyk nie mógłby powiedzieć, że to jakieś tajemnicze zjawisko przyrodnicze? A gdyby się to powtarzało regularnie, to może byśmy się do tego przyzwyczaili? Tak samo, jak przyzwyczailiśmy się do tego, że wstaje słońce i nas ogrzewa i pada deszcz, dając nam żyć. Co nieskończony i wszechmocny Bóg mógłby zrobić, aby nas przekonać, jak miałby okazać skończonej istocie, że jest nieskończoną siłą i pełnią własności: może jakiś ‘fajerwerk cudów’, przekraczający to, do czego się już przyzwyczailiśmy, do słońca, deszczu, trawy, galaktyk - ale czy ten nowy fajerwerk cudów nie mógłby zostać uznany za działania jakichś skończonych, lecz ponadludzkich mocy, za działania jakiegoś wielkiego demiurga, lecz nie nieskończonego Boga.

To jest poważna sprawa, chociaż przedstawiam ją nieco barwnie, poważna dlatego, że jeżeli takie wielkie moce istnieją i jeżeli nie są całkowicie dobre, to biada nam i wtedy wcale nie musi tak, że śmierć kończy nasze istnienie w ten sposób, w jaki kończy je sen. Myślę, że z taką właśnie hipotezą zmagał się Kartezjusz. Nazywał ją hipotezą złośliwego demona, który być może istnieje i być może nas łudzi co do wszystkiego, co nas otacza i co znamy, podczas gdy w rzeczywistości istnieje tylko on i jego działania.

Nie odniosłem się do tekstu wprowadzającego dosłownie, lecz każdy, kto ten tekst czytał, zauważy, że mój zamiar był wyznaczony przez główne zarzuty sformułowane w nim przeciwko możliwości podania dowodu na istnienie Boga, dowodu, który by dawał absolutną pewność oraz który nie zakładałby z góry tezy dowodzonej, a tak stałoby się, gdybyśmy założyli uniwersalną ważność zasady racji dostatecznej. Moim zamiarem nie było koncentrowanie się na tym, aby wykazać słabości w uzasadnieniu stanowiska sceptycznego, zaprezentowanego przez Autora wprowadzenia do dyskusji, lecz zmierzałem przede wszystkim do efektu pozytywnego, a mianowicie do pokazania, że dowód i absolutna pewność istnieją. Chciałbym podkreślić, że Profesor Ziemiński zrobił chyba wszystko, co możliwe, aby w takiej objętości tekstu, jaką w tych okolicznościach miał do dyspozycji, przedstawić wchodzące w grę stanowiska. Jednak w związku właśnie z ograniczeniami objętości tekstu wprowadzającego, nie mógł podejmować bardziej szczegółowych kwestii dotyczących uzasadnienia teizmu, a stąd pozostawało mu głównie zapewnianie, że przedstawione w dziejach filozofii racje na rzecz teizmu nie są zadowalające i że dlatego czuje się zobligowany zająć najmniej, jak sam pisze, epistemologicznie kłopotliwe stanowisko, to znaczy stanowisko sceptyczne. Jest to niestety słabością tego rodzaju dyskusji, dotyczących wielkich kwestii filozoficznych, że obiecuje się na małej powierzchni i w krótkim czasie wiele, ale potem okazuje się, jak trudno jest w takich okolicznościach dotrzymać tej obietnicy, bo przecież publiczność nie będzie chciała czytać długich wywodów. Z tego powodu zdecydowałem się na przedstawienie racji pozytywnych na rzecz teizmu, a nie na wykazywanie słabości sceptycyzmu.

Teraz przechodzę do zarzutów. Znane pytanie, pojawiające się w dyskusjach na temat istnienia Boga, brzmi: dlaczego istnieje raczej coś niż nic? Formułując tego rodzaju pytanie, Leibniz nie zakładał, że nicość istnieje, w wywodzie, który przedstawiłem, również nie uznawałem istnienia nicości. A jednak Leibniz tak to sformułował i zdaje się, że rozumiemy to pytanie, rozumiejąc je, nie musimy jednak zakładać, iż nicość istnieje. Mimo że posługiwałem się obrazem płomyka świecy, otoczonego czernią nicości itp., to używałem tych obrazów wyłącznie w celu unaocznienia naszego sposobu myślenia o istnieniu. Jest prawdą, że wszystko pojmujmy w horyzoncie istnienia, bo nawet nicość, o której pisałem, widzimy jako coś istniejącego, a więc właśnie jako czerń itp. Mimo że wszystko ujmujemy w horyzoncie istnienia, to jednak rozumiemy pytanie Leibniza i zawartą w nim sugestię: mogłoby być tak, że nic by nie istniało. W tym sensie istnienie pojmujemy w horyzoncie nicości. Wiemy jednak, że coś istnieje, a gdyby ktoś się upierał, że nic nie istnieje, to przynajmniej musi uznać, że istnieje zdanie stwierdzające, że nic nie istnieje. To jest jedyne założenie dowodu, jeżeli w ogóle można w tym wypadku mówić o założeniu.

O tym, co istnieje, możemy pomyśleć jako o czymś istniejącym koniecznie lub niekoniecznie, jako o czymś, co jest skończone lub aktualnie nieskończone, lecz ciągle będzie przed nami stawało pytanie Leibniza, czy nie mogłoby być tak, że nie istniałoby nic. Nawet istnienie konieczne, czy to kosmosu fizycznego, czy kosmosu platońskiego lub aksjologicznego (dla tych, którzy uznają istnienie idei i idealnie istniejących wartości), zawsze będzie musiało zostać skonfrontowane z możliwością, czy nie mogłoby być tak, że nic by nie istniało, bo przecież cokolwiek, co istnieje musi różnić się od możliwości swojego nieistnienia, a zatem musi się różnić od nicości. W tym sensie wszystko, co istnieje, różni się od nicości i musi być pojmowane w horyzoncie nicości. Będziemy musieli to pomyśleć w stosunku do każdego rodzaju istnienia, dopóki nie przyjmiemy, że istnieje Bóg jako nieskończona siła i pełnia własności, która, jeśli można tak powiedzieć, nie posiada żadnej ‘zewnętrzności’, ani zewnętrzności kauzalnej ani czasowej ani przestrzennej. Tylko Bóg może ‘podnosić’ z nicości i ‘podtrzymywać’ w istnieniu. W odniesieniu do każdego innego bytu będziemy musieli zadać pytanie, w jaki sposób różni się on od swego możliwego nieistnienia.

Zdaję się sobie sprawę, że przy pobieżnym spojrzeniu powyższe rozumowanie może się spotkać z zarzutem panteizmu lub panenteizmu - jest to jednak całkowicie niesłuszne. Termin ‘panteizm’ jest używany na określenie stanowisk, które utożsamiają Boga z całością przyrody, ze wszystkim, co istnieje, przy czym chodzi o ‘wszystkość’ jako to, co jesteśmy w stanie pojąć zmysłami, wyobraźnią i myśleniem. Argument, z którym polemizuje Profesor Ziemiński, nie rozumie jednak Boga jak ‘wszystkości’ w tym właśnie sensie. Wszystko istnieje w Nim, ale to ‘w’ wcale nie oznacza, że nie jest od Niego różne, że jest Jego częścią tak, jak gwiazdy są częścią galaktyk, a nasze myśli są częściami naszych umysłów. Wszystko, co istnieje, istnieje jako stwarzane przez Niego i jako przez Niego podtrzymywane w istnieniu, zarówno jednak stwarzanie, podtrzymywanie, jak i to, co stworzone i to, co podtrzymywane w istnieniu, są różne od Niego. Nie mamy lepszego porównania niż porównanie do naszego ludzkiego tworzenia: mimo że to my tworzymy nasze wytwory i w pewien sposób jesteśmy w nich obecni, to są one różne od nas. Analogicznie, Bóg jest różny od tego, co stwarza, mimo że jest obecny we wszystkich swoich stworzeniach.

Co jednak ważniejsze, Bóg jest nieskończoną siłą stwórczą i pełnią własności i należy postarać się sobie jakoś ‘uzmysłowić’, co rzeczywiście mogą znaczyć wyrażenia ‘nieskończona siła’ i ‘pełnia’. To, co widzimy, to są tylko zastygłe iskry olbrzymiego wulkanu, który nigdy nie gaśnie, wulkanu, którego głębia jest nigdzie, a płonie On łagodnym i tylko dla siebie zgłębialnym światłem. Zastygające iskry podtrzymuje w istnieniu, bo gdyby choć na chwilę odwrócił od nich swoje spojrzenie, to przestałyby istnieć. Te iskry są wobec Niego transcendentne, żeby użyć tego technicznego wyrażenia, lecz nie mogą istnieć bez Jego ciepła i Jego spojrzenia.

Stanisław Judycki

powrót