Diametros - Internetowy Serwis Filozoficzny (An Online Philosophy Service)

POLSKI ENGLISH

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii

Uniwersytetu Jagiellońskiego

| Forum

| Literatura

| Linki

| Aktualności

Czy trzeba formułować zasady etyczne dla lekarzy dziś?

Wanda Terlecka

W sympozjum poświęconym filozoficznym i prawnym aspektom kodeksów etyki lekarskiej nie może zabraknąć również aspektu egzystencjalnego, dostępnego doświadczeniu każdego z ludzi. Punktem wyjścia do tego stanowiska jest fakt, że każdy człowiek, gdy zachoruje, potrzebuje i pragnie otrzymać skuteczną pomoc od kompetentnego i uczciwego lekarza, który będzie go traktował z szacunkiem i życzliwością.

Realia kształtujące postawy współczesnego lekarza

Każdy polski lekarz żyje i pracuje w określonych realiach społeczno-politycznych.

Druga wojna światowa przez działania obu okupantów pozbawiła nasz naród znacznej części elit, w tym i elity lekarskiej o wysokim poziomie intelektualno-moralnym.

Przez cały okres powojenny lekarze, mimo iż konieczni do funkcjonowania społeczeństwa, byli skazani na deprecjację społeczną. Na początku lat pięćdziesiątych XX wieku pozbawiono lekarzy samorządu lekarskiego. Aż do roku 1967 nie funkcjonował formalnie żaden kodeks deontologiczny, lecz Komisje Kontroli Zawodowej, w skład których wchodził tak zwany „czynnik społeczny”, czyli wyznaczony przez partię komunistyczną, posłuszny wobec niej pracownik często o wykształceniu tylko podstawowym. Lekarzom przysługiwały bardzo niskie, niższe od pracowników fizycznych zarobki, które miały ich zmusić do „dorabiania” niegodnymi sposobami. Kolejni Ministrowie Zdrowa publicznie głosili, że niskie uposażenie lekarzy nie stanowi problemu, ponieważ lekarze sobie „dorobią”. Kariera społeczno-zawodowa i naukowa stała otworem prawie wyłącznie dla ludzi oddanych a przynajmniej spolegliwych wobec reżimu komunistycznego. Stało się to powodem – podobnie jak i w innych grupach społecznych – selekcji negatywnej i w zawodzie lekarza. Część lekarzy poszła na kompromis z własnym sumieniem „dla świętego spokoju”, „dla dobra dzieci”, dla różnorakich praktycznych korzyści.

Lata po odzyskaniu wolności w roku 1989 nie dokonały radykalnego przełomu. Dramatyczna od dziesiątków lat sytuacja źle zorganizowanej i nieprawidłowo funkcjonującej służby zdrowia (z wyjątkiem klinik rządowych), chociaż dotyka praktycznie wszystkich obywateli, nie została konstruktywnie podjęta przez żaden Rząd. Incydentalne przypadki karygodnych zachowań lub postaw lekarzy są uogólniane i traktowane nie jako skutek wielorakich systemowych zaniedbań, lecz jako przyczyna doświadczanego przez pacjentów zła. Napięcia wypływające z nierozwiązanych różnorodnych problemów społecznych na krótką metę są rozładowywane przez skierowanie gniewu społecznego na lekarzy. Na dłuższą metę takie krótkowzroczne działania degenerują życie ludzkiej wspólnoty. Niszczą zaufanie, jakie winno być między pacjentami i lekarzami, skłócają różne grupy społeczne, rodzą w chorych i lekarzach postawy obronno-agresywne, a u wszystkich obywateli niszczą poczucie bezpieczeństwa zwłaszcza w wypadku choroby.

Powszechnym zjawiskiem współczesnego życia społecznego jest kryzys wychowania i rodziny, który dotyka również lekarzy.

Wielu rodziców częściej swoje dzieci hoduje niż wychowuje, zapewniając im głównie środki materialne, wykształcenie oraz wskazówki, jak być skutecznym i utrzymać się „na fali”. Młode i średnie pokolenie lekarzy to w pewnej liczbie ludzie dorodni, obrotni, skuteczni, ale równocześnie tacy, z którymi nie ma o czym rozmawiać z wyjątkiem spraw, które ich bezpośrednio dotykają. Czasem są to ludzie, na których uczciwość nie można liczyć.

Zdecydowana większość adeptów medycyny (analogicznie jak i innych zawodów) podczas studiów zdobywa prawie wyłącznie wiedzę, coraz szerszą. Jednakże studentów praktycznie nikt nie wychowuje do dobrego wykonywania zawodu, nawet wykładając etykę lekarską. Absolwenci medycyny wprawdzie odbywają obowiązkowe kursy z zakresu bioetyki, ale 20 godzin wykładów nie może trwale wychować dobrego lekarza.

Nauczyciele zawodu zarówno w czasie studiów, jak i podczas pracy (profesorowie, asystenci, ordynatorzy, starsi koledzy), rzadko zasługują na miano mistrza zawodu. Przekazują wiedzę i sposoby działania w różnych sytuacjach, ale rzadko stanowią wzorce osobowe godne naśladowania przez młodych. Spośród kilkuset lekarzy, absolwentów różnych Akademii Medycznych, odbywających kurs z bioetyki, zaledwie kilku potwierdziło, że spotkało w życiu lekarza, którego postrzegają jako mistrza w zawodzie do naśladowania.

Pewna liczba dobrze wykształconych lekarzy, często o szerokiej wiedzy medycznej, nie posiada elementarnej wiedzy humanistycznej, nie rozumie ważnych pojęć filozoficznych, nie pamięta zasad moralności oraz prawd religijnych, nawet jeśli je formalnie wyznaje. Współczesny lekarz w Polsce i w tak zwanym cywilizowanym świecie często przestaje być specjalistą od człowieka, a staje się kompetentnym rzemieślnikiem ciała ludzkiego lub jego części.

Ostatni dziesiątek lat zmusza ponadto lekarzy do specyficznego „szkolenia podyplomowego”, nie przewidywanego dotąd w żadnym programie kształcenia. Kalekie polskie prawo i nieodpowiedzialne media sprawiają, że „statystyczny” obywatel zgłasza się do publicznej placówki służby zdrowia a priori z roszczeniami, żądaniami i agresją pod adresem lekarza, którego widzi po raz pierwszy w życiu. Lekarz musi więc – równocześnie z całkowicie absorbującą troską o zgłaszającego się człowieka – pamiętać również o zabezpieczaniu się przez niewyobrażalnymi pomówieniami i oskarżeniami, z jakimi może wystąpić ratowany pacjent, jego rodzina i specjalizujący się w formułowaniu roszczeń prawnicy.

Dziedzictwo etycznej myśli lekarskiej

„Statystyczny” lekarz jest zarówno reprezentantem współczesnej rzeczywistości jak i spadkobiercą dorobku minionych pokoleń lekarskich.

Już 2500 lat temu w Grecji, w pismach przypisanych Hipokratesowi, autor ubolewał nad tym, że, jak pisał w „Przykazaniu”, „Sztuka lekarska (...) pozostała w tyle za wszystkimi innymi”. Przyczyny jej upadku widział w tym, że ... wielu jest lekarzy z imienia lecz w istocie rzeczy – nader niewielu”. Podkreślał, że aby być lekarzem „w istocie rzeczy”, trzeba mieć „wrodzoną skłonność, nabytą umiejętność, stosowne miejsce do studiów, odpowiednie wychowanie, pilność i cierpliwość na długi czas”.

Kandydaci na lekarzy przez ponad XX wieków składali Przysięgę Hipokratesową, która w ogólnych założeniach moralnych zobowiązywała lekarza, aby wchodził do domu chorego tylko dla jego pożytku, wolny od wszelkiej chęci szkodzenia i krzywdzenia, wolny od pożądań zmysłowych; aby milczał na temat spraw, które zobaczy i usłyszy, a których nie należy rozgłaszać; aby nie zabijał, nawet na prośbę, ani ludzi narodzonych, ani nienarodzonych, nikomu też nie doradzał zabicia; aby dbał o czystość własnego życia i zawodu.

Średniowiecze zostawiło piękny dokument etyczny dla lekarzy w tak zwanej Modlitwie Majmonidesa, żyjącego na przełomie XII i XIII wieku: „Oby miłość do sztuki, którą wykonuję, była dla mnie cały czas motorem mojego działania. Oby nigdy chciwość ani skąpstwo ani żądza sławy lub wielkiego rozgłosu nie zaprzątały mojego umysłu, gdyż są one wrogami prawdy i dobroczynności i łatwo mogłyby mnie zwieść i sprawić, że zapomniałbym o moim wzniosłym celu czynienia dobra Twoim dzieciom. (...) Obdarz mnie siłą serca i umysłu, tak, aby gotowe one były służyć bogatym i biednym, dobrym i złym, przyjaciołom i wrogom i obym w pacjencie moim widział tylko cierpiącego bliźniego”.

W połowie XX wieku, bezpośrednio po doświadczeniach II wojny światowej, Światowa Organizacja Lekarzy opracowała na swym zjeździe w Genewie w roku 1948 tak zwaną Deklarację Genewską, czyli zmodyfikowaną Przysięgę Hipokratesa. Wyakcentowano w niej podstawy etyki zawodowej: troska o zdrowie chorych jest pierwszym obowiązkiem lekarza; lekarz szanuje powierzone mu tajemnice pacjentów; w spełnianiu obowiązku wobec cierpiącego lekarz wznosi się ponad jakiekolwiek uwarunkowania dzielące ludzi; lekarz ma najwyższy szacunek dla życia ludzkiego od chwili poczęcia; lekarz nie użyje wiedzy lekarskiej przeciwko prawom ludzkości nawet pod presją groźby.

Najbardziej dojrzały dokument ludzkości ostatnich stuleci, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych również w 1948 roku, uznała zawarte w niej treści za wspólny najwyższy cel wszystkich ludów i narodów. Sformułowano w niej, że „uznanie przyrodzonych godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju świata”. Przypomniano również, „że nieposzanowanie i nieprzestrzeganie praw człowieka doprowadziło do aktów barbarzyństwa, które wstrząsnęły sumieniem ludzkości”.

Międzynarodowa Organizacja Medycyny Muzułmańskiej opublikowała w roku 1985 Kodeks Etyki Medycznej, mówiący między innymi: „Przysięgam na Boga Wszechmogącego: mieć zawsze wzgląd na Boga wykonując mój zawód; chronić życie ludzkie we wszystkich jego stadiach i we wszystkich okolicznościach, robiąc wszystko, co w mojej mocy, by ratować je od śmierci, choroby, bólu, niepokoju; zachowywać ludzką godność, szanować prywatność ludzi i dochowywać ich tajemnice, być przez cały czas narzędziem boskiego miłosierdzia rozciągając moją medyczną opiekę na bliźnich: dobrych, pełnych cnót i grzesznych, przyjaciół i wrogów”.

Wobec przyspieszonego postępu w biologii i medycynie, co rozszerza możliwości czynienia dobra lub zła, sygnatariusze Europejskiej Konwencji Bioetycznej z 1997 roku i jej późniejszych Protokółów Dodatkowych, zwanej inaczej Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Godności Osoby Ludzkiej w kontekście zastosowań biologii i medycyny, uznali za konieczne wyartykułowanie problemów etycznych w nowoczesnej medycynie, tak, aby zawsze chronione były prawa człowieka i godność osoby ludzkiej.

Polskie środowisko lekarskie na przełomie XX i XXI wieku dorobiło się Kodeksu Etyki Lekarskiej, nad którym pracowano dwanaście lat. Prace te i trzy kolejne wersje Kodeksu ( z roku 1991, 1993 i 2003), nie zmieniające żadnej z podstawowych i trwałych zasad etycznych, dokonywały się w atmosferze niezmiernie burzliwych, często pozamerytorycznych dyskusji i nierzadko haniebnych ataków ze strony różnych środowisk. Zasady zawarte w Kodeksie z roku 2003 dotyczą - ujmując rzecz możliwie skrótowo – problemu informacji i świadomej zgody pacjenta, zakazu eutanazji i wspomaganego samobójstwa, problemów związanych z transplantacją, zakazu klonowania ludzi, eksperymentów medycznych z udziałem ludzi również w stadium zarodkowym, kontaktów z przedstawicielami przemysłu medycznego zwłaszcza farmaceutycznego, oraz zachowań lekarzy wobec lekarzy.

Konieczność wyborów moralnych lekarzy

Zawód lekarza jest zawodem szczególnym. W swej pracy lekarz spotyka się bezpośrednio z drugim człowiekiem i musi podejmować decyzje odnoszące się do jego najwyższych wartości: życia i zdrowia.

Ponadto lekarz ma często do czynienia z sytuacjami moralnie wewnątrzkonfliktowymi, w których decyzje podejmuje sam, nie znajdując właściwego punktu odniesienia ani w obowiązującym prawie ani w zwyczajach społecznych. Decyzje te, nawet najtrudniejsze, podejmuje więc opierając się na własnym, nie zawsze poprawnie uformowanym sumieniu.

Ze względu na to, że lekarz decyduje o najwyższych dobrach drugiego człowieka, etyka, którą praktykuje, winna być etyką normatywną, wynikającą ze świadomości obiektywnie istniejącego dobra i zła. Stawia to lekarzowi bardzo wysokie i trudne wymagania, ale w życiu społecznym jest jedynym gwarantem bezwarunkowego szacunku dla każdego człowieka i jego życia ze strony lekarzy.

Człowiek chory, okaleczony, w stanie zagrożenia zdrowia i życia, musi mieć pewność, że lekarz niezależnie od okoliczności – będzie mu świadczył tylko dobro. Chory w kontakcie z lekarzem musi czuć się bezpieczny. Chce być pewny, że ze strony lekarza nigdy nie spotka go zamierzone zło.

Lekarz w epoce kryzysu wychowania dźwiga w sobie skutki tego kryzysu. Pozostając, jak każdy człowiek, bardziej skłonny do czynienia zła niż dobra, musi nieustannie podejmować świadome wysiłki, by w pracy zawodowej czynić jednak dobro. Wymaga to od lekarza krytycznej oceny otaczającej go rzeczywistości, samokrytycyzmu oraz opierania się bardzo silnym, często niegodziwym naciskom politycznym, ideologicznym i medialnym. Uczy też lekarza rozpoznawania i pogłębiania własnej ludzkiej i zawodowej tożsamości oraz godności, co oznacza nieustającą pracę nad samowychowywaniem się.

W epoce rozpowszechnionego relatywizmu moralnego Kodeks Etyki Lekarskiej może być konkretnym punktem odniesienia dla każdego lekarza stającego ciągle przed pytaniem o etyczny wymiar swojej działalności. Przypomina lekarzowi o niezmiennej, podstawowej zasadzie etyki lekarskiej, z której wypływają wszystkie inne normy szczegółowe: o bezwzględnym szacunku dla człowieka przez całe jego życie, bez prób wartościowania tego życia. Zasada ta również dyktuje supremację etyki i moralności nad prawem, gdyby prawo ją podważało. Uznanie supremacji zasad moralnych nad prawem w minionym dziesięcioleciu budziło negatywne reakcje ze strony niektórych środowisk prawniczych. Tymczasem supremacja ta wynika z faktu, że moralność istnieje jako obiektywna rzeczywistość związana z istnieniem osoby ludzkiej. Etyka rozpoznaje, nazywa i ukazuje normy moralne tkwiące w człowieku i obiektywnie rządzące wzajemnym odnoszeniem się ludzi wobec siebie. Prawo tworzone przez człowieka, na sobie właściwy sposób, porządkuje już istniejące i tworzące się zasady współżycia społecznego w zorganizowanych społecznościach ludzkich. „Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 7.10.1992 r. w sprawie Kodeksu Etyki Lekarskiej” definiuje te odniesienia w sposób następujący: „Normy prawne powinny mieć oparcie w akceptowanym przez społeczeństwo systemie wartości, w szczególności wtedy, gdy chodzi o wartości podstawowe. Zbiory norm prawnych i norm etycznych nie pokrywają się jednak i tworzą dwa względnie niezależne od siebie kręgi. Nieuprawnione jest więc twierdzenie, że norma etyczna musi być zgodna z normą prawną. Twierdzenie takie zakładałoby priorytet norm prawnych nad normami etycznymi. To raczej prawo powinno mieć legitymację etyczną. Etyka nie wymaga legitymacji legalistycznej”.

Wracając do treści postawionego na wstępie pytania odpowiadam, że wobec spektakularnego rozwoju nauk empirycznych i zwiększania się możliwości działań technicznych także w medycynie, oraz w konfrontacji z szeroko rozpowszechnionym relatywizmem moralnym, lekarz powinien pozostać wierny sprawdzonym przez pokolenia podstawowym wartościom moralnym, do których należy bezwarunkowy szacunek dla człowieka i jego życia. Kodeks Etyki Lekarskiej opiera się na tej właśnie zasadzie, a „polskie środowisko lekarskie ma prawo i obowiązek wypowiadać swoją opinię na temat etyki i jej zastosowań”, jak napisał Jan Paweł II w Liście do Polskich Lekarzy z Watykanu 18 września 2003 roku.

Jest więc Kodeks Etyki punktem odniesienia dla współczesnego lekarza w dokonywanych przezeń wyborach moralnych podczas pracy zawodowej i w nieustannym procesie samowychowywania się.

Wanda Terlecka
Częstochowa

Bibliografia

1. W. Biegański, Kilka uwag w sprawie etyki zawodowej lekarskiej, w: Myśli i aforyzmy o etyce lekarskiej, Warszawa, 1957.

2. Deklaracja Genewska, 1948.

3. Kodeks Etyki Lekarskiej, Warszawa 1991.

4. Kodeks Etyki Lekarskiej, Warszawa 1993.

5. Kodeks Etyki Lekarskiej, Warszawa, 2003.

6. Kodeks Etyki Lekarskiej Fińskiego Stowarzyszenia Lekarzy, 1998.

7. Kodeks Etyki Medycznej Międzynarodowej Organizacji Medycyny Muzułmańskiej, 1985, w: Oficjalne kodeksy etyczne www.duszp.sl.zdrowia.katowice.opoka.org.pl

8. List Ojca św. do Polskich Lekarzy, Watykan 8.09.2003.

9. Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w kontekście zastosowań biologii i medycyny (Konwencja Bioetyczna), 1997.

10. Modlitwa Majmonidesa, w: Oficjalne kodeksy etyczne www.duszp.sl.zdrowia.katowice.opoka.org.pl

11. Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 07.10.1992 w sprawie Kodeksu Etyki Lekarskiej, dokumenty archiwalne Trybunału Konstytucyjnego Sygn. Akt U.1/92.

12. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, 1948.

13. Protokół Dodatkowy do Konwencji Bioetycznej w sprawie zakazu klonowania istot ludzkich, 2002.

14. W. Szenajch, Przysięga i Przykazanie Hipokratesa, Warszawa 1931.

15. W. Terlecka, Kodeks Etyki Lekarskiej nowelizowany, wywiad w: Niedziela Nr 36/2003.

16. W. Terlecka, W sprawie Kodeksu Etyki Lekarskiej, wywiad w: Niedziela Nr 1/1992.

17. W. Terlecka, Znowelizowany Kodeks Etyki Lekarskiej przyjęty, wywiad w: Niedziela Nr 21/2003.

18. Zasady Etyki Medycznej uchwalone przez Japońskie Towarzystwo Lekarskie 2004.

19. Zasady Etyczne w Medycynie Stowarzyszenia Lekarskiego Amerykańskiego, 2001.

20. Zbiór Zasad Deontologii Lekarskiej, Warszawa 1935.

21. Zbiór Zasad Etyczno-deontologicznych Polskiego Lekarza, Warszawa 1977.

Realia kształtujące postawy współczesnego lekarza
Dziedzictwo etycznej myśli lekarskiej
Konieczność wyborów moralnych lekarzy

powrót