POLSKI    ENGLISH   

Internetowy Serwis Filozoficzny

przy Instytucie Filozofii    Uniwersytetu Jagiellońskiego

|  Forum |  Literatura |  Linki |  Aktualności
 


 

Postulat neutralności światopoglądowej w świetle odpowiedzialności
jako podstawowej wartości etyki nauczyciela-wychowawcy

Martyna Moskaluk

Wobec podejmowanych ostatnio prób utworzenia jednolitego kodeksu etyki zawodu nauczyciela pojawia się pytanie o zasadę neutralności światopoglądowej. Potrzeba przemyśleć ją na nowo w takiej mierze, w jakiej pretenduje do statusu ideału etycznego. Samo sformułowanie "neutralność" wydaje się  niefortunne. Żaden człowiek nie jest neutralny światopoglądowo, ponieważ jako osoba żyjąca w świecie, zawsze jest w jakiś sposób do niego ustosunkowany. Fakt ten wyraża się w posiadaniu przekonań na tematy istotne dla niego samego lub dla społeczności, w której żyje, także tych nie wyartykułowanych. Domeną neutralności światopoglądowej jest sfera publiczna. Dla tej sfery potrafimy wskazać przyczyny, dla których postulat ten jest wiążący. Są nimi najczęściej bezwzględne zakazy indoktrynacji, dyskryminacji. Neutralność jest, paradoksalnie, zabarwiona negatywnie przez to, iż trudno myśleć ją przed i  w oderwaniu od zjawisk, którym miałaby przeciwdziałać.
Magdalena Środa w propozycji zapisów kodeksu przedstawia neutralność światopoglądową  w odniesieniu do indoktrynacji:

"Nauczyciel w procesach nauczania powinien być rzetelny, powinien zachować neutralność światopoglądową oraz być bezstronnym w ocenianiu. Wszelkie formy indoktrynacji (politycznej, religijnej, ideologicznej) są w  zawodzie nauczyciela niedopuszczalne."1

Zakładam, iż procesy nauczania łączą się nierozerwalnie z procesami wychowawczymi. Nauczyciel nie staje przed uczniem jako neutralny, niezaangażowany automat zaopatrzony w wiedzę, ale jako żywa osoba posiadająca własny system wartości, prezentująca określone postawy. Na czym miałoby polegać zachowanie neutralności światopoglądowej w dziedzinie wychowania nieodłącznego od nauczania? Czy jest ono możliwe i pożądane?
Celem mojego referatu jest próba odniesienia neutralności światopoglądowej do kategorii odpowiedzialności, by zobaczyć, czy w obrębie odpowiedzialnych relacji między nauczycielem a uczniem można wyjść poza jej zapobiegawczy charakter. Próba zestawienia zasady neutralności z odpowiedzialnością zostanie podjęta w drugiej części referatu. Zaś w pierwszej jego części chciałabym przyjrzeć się kilku sformułowaniom zawartym w dokumencie organizacji Education International (EI)2 "Declaration on Professional Ethics" oraz w dwóch przemówieniach Jana Pawła II skierowanych do nauczycieli. Pomagają one, choć w odmienny sposób, zobaczyć szkołę jako przestrzeń kształtowania się przekonań ucznia, swobody wyrażania własnych poglądów i postępowania zgodnie z nimi oraz ich wymiany.

I
Deklaracja skupia się na wymiarze edukacyjnym, za podstawową powinność nauczyciela uznaje wsparcie ucznia w jego procesie doskonalenia i rozwoju. W preambule zakłada się, iż dla profesji nauczyciela korzystna jest dyskusja o core values – rdzennych, podstawowych wartościach. W podpunkcie e. i g. punktu siódmego dotyka kwestii dyskryminacji. Dyskryminacja na polu edukacji (discrimination in education) usytuowana jest obok pojęcia rasizmu oraz uprzedzeń. Powodem dyskryminacji nie może być: płeć, stan cywilny, orientacja seksualna, wiek, religia, poglądy polityczne, status ekonomiczny i społeczny, pochodzenie narodowe bądź etniczne. Odesłanie do dziedziny edukacji sytuuje dyskryminację przede wszystkim w obrębie oceniania jakości pracy ucznia; zakazane jest uzależnianie oferowanej uczniowi pomocy od tychże czynników. Brak niestety rozróżnienia na czynniki, na które dziecko, młody człowiek nie ma wpływu oraz na nabyte dzięki relacji z innymi, kształtujące się przekonania. W przypadku tych, na które nie mamy wpływu, rozumienie, czym jest dyskryminacja, wydaje się oczywiste. Pytanie pojawia się wobec tego, co w różnym stopniu podlega wyborowi, co angażuje wartości. W myśl Deklaracji powinnością nauczyciela jest dbanie o neutralność przez zapewnienie przestrzeni nie-dyskryminacji. Nie może on wykorzystywać relacji z uczniem w celach ideologicznej kontroli czy nakłaniania do zmiany przekonań czy wiary (ang. proselytise)3. Powinien zwalczać (ang. combat) wszelkie formy dyskryminacji w edukacji. Użyte sformułowanie wskazuje na formę aktywną, rodzaj bojowości w sprawie utrzymania rzeczonej przestrzeni. Ujęcie neutralności światopoglądowej, jakie oferuje Deklaracja EI nazwałabym opozycyjnym. Jej utrzymanie i zachowanie silnie skorelowane jest z zakazami uciskania ucznia i nakazami równości i szeroko pojętej tolerancji.
Za pomost ku tekstom Jana Pawła II (kładąc nacisk na fakt zupełnie odmiennych form przemówień Papieża i tekstu Deklaracji, odmiennych celów i siatki pojęciowej) może posłużyć punkt Deklaracji, w którym określa się powinność zaoferowania uczniom poczucia przynależności do wspólnoty wzajemnego zaangażowania, gdzie jest miejsce dla każdego4.  Dlaczego właśnie ten punkt? Ponieważ wychodzi on poza neutralność przez pojęcia "zaangażowania", "przynależności", "miejsca, przestrzeni dla każdego". Pojęcia te mają wydźwięk różny od języka opozycyjności, to jest: neutralność contra dyskryminacja, neutralność przeciw indoktrynacji, uprzedzeniom, kontroli ideologicznej, narzucaniu swoich poglądów etc. Nie neguję znaczenia i nieodzowności tego języka, być może jednak potrzeba czegoś więcej.
Jan Paweł II w przemówieniu do katechetów, nauczycieli i uczniów podkreślał potrzebę szanowania prawa młodego człowieka do kształtowania i wyrażania własnego sumienia zgodnie z formacją wyniesioną z rodziny, światopoglądem, a także osobistymi, uczciwymi poszukiwaniami duchowymi. Użyte pojęcia miejsca, klimatu, terenu odsyłają przez metaforykę przestrzeni do znaczeń pozytywnych: Przestrzeń kojarzy się z budowaniem, zamiast burzeniem, z otwartością, z możliwością odnalezienia się.

"Potrzeba szczególnej wrażliwości ze strony wszystkich, którzy pracują w szkole, aby stworzyć w niej klimat przyjaznego i otwartego dialogu (…). Trzeba, aby ten klimat przyczynił się do tego, by dzieci i młodzież mogły otwarcie przyznawać się do swoich przekonań religijnych i zgodnie z nimi postępować"5.

U podstaw tego ujęcia leży pojmowanie osoby jako poszukującej wartości duchowych. W przemówieniach Jana Pawła II mowa jest o atmosferze zrozumienia, wolności wyrażania, przy założeniu, że uczeń na drodze rozwoju szuka żywych przykładów, wiarygodnych punktów odniesienia wobec zasadniczych pytań. Stąd klimat ten jest realizowalny tylko w obrębie odpowiedzialności nauczyciela za własne słowa i postawę.

II
Nauczyciel pomagając w poszukiwaniu wartości, najpierw sam ma ich szukać i realizować. W przestrzeni odpowiedzialności zasada neutralności może okazać się rodzajem milczenia, które przekracza milczenie szacunku (przeciwieństwo złego użycia słowa w indoktrynacji,  propagandzie etc.), stając się nie-zajmowaniem-stanowiska, nie-wypowiadaniem, nie-angażowaniem się. Tymczasem odpowiednia postawa nauczyciela wobec problemów angażujących istotne wartości, pewien zmysł praktycznej mądrości we wszelkich dyskusjach wydaje się być czymś kluczowym. Propozycję takiej postawy wysuwa Kazimierz Szewczyk, autor książki "Wychować człowieka mądrego. Zarys etyki nauczycielskiej". Mogłaby ona polegać na przedstawieniu tematu kontrowersyjnego światopoglądowo w sposób możliwie bezstronny, a następnie – wypowiedzeniu własnego zdania, podpartego koniecznie racjonalnym uzasadnieniem6. Kwestią zawsze otwartą i przysparzającą niemałego trudu pozostaje zdolność takiego wyartykułowania przez nauczyciela własnych przekonań, które będzie otwierać dyskusję, nie zaś – zamykać ją. W przestrzeni dialogu, gdzie wyznacznikiem jest kontakt, relacja, porozumienie, nauczyciel jest odpowiedzialny za ucznia, wobec ucznia za swoją postawę i słowa. Nie bez znaczenia pozostaje znany fakt zawarcia rdzenia "odpowiedzi" w słowie "odpowiedzialność". (ang. responsibility – respond; franc. responsabilité – réponse;  niem. Verantwortung – Antwortung).
Pomocne dla rozumienia życia człowieka w strukturze relacji są myśli współczesnych filozofów – Charlesa Taylora i filozofa dialogu – Martina Bubera. Taylor w swoich publikacjach na temat podmiotu, etyki podkreśla, iż człowiek przychodząc na świat, wchodzi w przestrzeń komunikacji. Określamy siebie i otaczający nas świat nie w odseparowaniu od innych ludzi, ale komunikując się z nimi. Nie chodzi tu jedynie o komunikację werbalną. Językiem ekspresji, wyrażania się człowieka "na zewnątrz" są, prócz słów, sztuka, gesty, miłość. Uczymy się ich w relacjach. Ta nauka trwa całe życie, ponieważ dopóki żyjemy, toczy się rozmowa. W dialogu definiujemy naszą tożsamość. Ludzi, którzy mają wpływ na nas, Taylor określa jako "znaczących innych"7. Co ważne, nasza tożsamość jest określana nie tylko w momencie porozumienia i zgody, ale też w starciu z tymi innymi, zwłaszcza wtedy, gdy chcą oni wpłynąć na nas. Nie można oczywiście mówić o rozwoju osobowości, pomijając moment własnej refleksji, ale sprawą nieodzowną jest, by docenić rolę dialogu w budowaniu tożsamości podmiotu.
Idąc tropem Martina Bubera, do odpowiedzialności nauczyciela wobec ucznia możemy przyłożyć miarę akceptacji inności drugiego człowieka. Akceptacja ta nie oznacza rezygnacji z własnego stanowiska, przekonań.  Potwierdzenie osoby w jej bycie nie jest równoznaczne z aprobatą wszystkich jej poglądów8. Uważam, że jest to niezwykle cenna uwaga dla rozumienia zasady neutralności światopoglądowej w kontekście odpowiedzialności. Prewencyjny, obronny charakter postulatu neutralności światopoglądowej nie może marginalizować roli odpowiedzialnego dialogu, budowania przestrzeni porozumienia zakładającego wzajemny szacunek.  Trzeba zawsze czegoś więcej, niż jest założone w postulacie neutralności światopoglądowej. Naprzeciw niej proponuję postawić klimat otwarcia, przestrzeń rozmowy. W tej przestrzeni odpowiedzialność jest wartością podstawową.

Wierzę, iż wielkie korzyści może przynieść szukanie dróg między dyskryminacją a skrajnym relatywizmem – relatywizacją wartości i takim zrównaniem światopoglądów, w którym okaże się, że nie potrafimy wskazać, dlaczego takie a takie przekonanie jest dla nas ważne. Zdaniem Taylora człowiek musi być w stanie wyjaśnić, dlaczego obdarza znaczeniem dany przedmiot, a wyjaśnienie to zakotwiczone jest w będącym poza nim tle sensów. Jego poczucia nie wyznaczają tego, co znaczące. W tle upodobań i przeświadczeń człowieka i co ważne – niezależnie od jego woli, istnieją dobra mające znaczenie dla jego życia. Ich negacja i odrzucenie prowadzi do subiektywizmu i relatywizmu, do sytuacji, gdzie człowiek nie może znaleźć wzorców poza sobą samym, więc w zamknięciu na innych. Warto w tym kontekście podejmować refleksję nad rolą nauczyciela-wychowawcy, dlatego mam nadzieję na coraz bogatszą eksplorację terenu pojęcia neutralności światopoglądowej na gruncie etyki nauczycielskiej.

Bibliografia:

  1. Szewczyk, Kazimierz: Wychować człowieka mądrego. Zarys etyki nauczycielskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Łódź 1998;
  2. Kaszyński Krzysztof, Żuk-Łapińska Ludmiła: Etyka zawodu nauczyciela. Nauczanie etyki, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Tadeusza Kotarbińskiego, Zielona Góra 1995;
  3. Kotusiewicz, Alicja A. (red.): Etos nauczyciela w jednoczącej się Europie, Trans Humana, Białystok 2004;
  4. Taylor, Charles: Etyka autentyczności, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002;
  5. Lazari-Pawłowska, Ija: Etyka. Pisma wybrane. W: Kalita Zdzisław: Etyka w teorii i praktyce. Antologia tekstów (IV. 1. Etyki zawodowe jako role społeczne), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001;
  6. Kracewicz, Stanisław: Rozważania nad etyką zawodu nauczyciela. W: Kalita Zdzisław: Etyka w teorii i praktyce. Antologia tekstów (IV. 1.1. Etyka zawodowa nauczycieli), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2001;
  1. Jan Paweł II: Homilia wygłoszona podczas Mszy św., Łowicz, 14 czerwca 1999. Żródło: http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii;
  2. Jan Paweł II: Przemówienie do katechetów, nauczycieli i uczniów, Włocławek, 6 czerwca 1991. Źródło: http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii;
  3. Dziemidok, Bohdan: Etyka zawodu nauczyciela akademickiego. W: Studia Gdańskie, t. IV, 199-203. Źródło: http://www.studiagdanskie.gwsh.gda.pl/pdfy/studia4-14.pdf;
  4. Karta Nauczyciela – tekst ujednolicony. Źródło: Internetowy System Aktów Prawnych, http://isap.sejm.gov.pl ;
  5. Tekst Ustawy o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r. Źródło: Internetowy System Aktów Prawnych, http://isap.sejm.gov.pl;
  6. ZNP pracuje nad kodeksem etycznym nauczycieli. Źródło: http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly;
  7. Gieralowski, Andrzej: Zasada dialogiczna w wychowaniu. Źródło: http://gielarow.w.interia.pl/zasada.html.

PRZYPISY

1 ZNP pracuje nad kodeksem etycznym nauczycieli. W: Gazeta Prawna, 9 grudnia 2009 r.

2 Education International to organizacja, która  związki zawodowe pracowników oświaty (education personnel) ze 165 krajów i regionów świata.

3 EI "Declaration on Professional Ethics", art. 2, pkt. 10.

4 EI "Declaration on Professional Ethics", art. 2, pkt. 3: "Edutacion personell shall: […] give students a feeling of being part of a community of mutual commitment with room for everyone;".

5 Jan Paweł II, Homilia wygłoszona podczas Mszy św.,  Łowicz, 14 czerwca 1999.

6 K. Szewczyk, Wychować człowieka mądrego. Zarys etyki nauczycielskiej, s. 51

7 Ch. Taylor, Etyka autentyczności, s. 38.

8 Por. A. Gieralowski, Zasada dialogiczna w wychowaniu.


powrót
 
webmaster © jotka